Obyektlarning fazoviy va sifat xususiyatlari, bolalar to’plamlar sonini idrok etishidagi o’ziga xoslik

Obyektlarning fazoviy va sifat xususiyatlari, bolalar to’plamlar sonini idrok etishidagi o’ziga xoslik
Insonning fazoda mo’ljal olish muammosi keng va ko’p qirrali. Fazoda farqlash va fazoni idrok qilish, fazoviy tasavvurlar va har xil fazoviy munosabatlarni masalan, obyektlarning shakli, o’lchami, fazoviy yo’nalishlari, fazoda joylashgan o’rni, hajmi, bo’yi, eni, balandliklari kabi masofalarining hammasi har xil fazoviy kategoriyalardir. Ularni idrok qilish va ular haqidagi tasavvurlar fazoviy idrok-tasavvur qilishdir.
Professor V.S.Sverdlovning tavsifi bo’yicha fazoda mo’ljal olish “fazoviy idrok va tasavvurlarning amaliy ifodasi”dir. Fazoda mo’ljal olish fazoni bevosita idrok qilish va aytib o’tilgan kategoriyalarni bilish asosida amalga oshadi. Bunda diqqat, xotira, tafakkurning qatnashishi majburiydir.
Tevarak atrof tushunchasi - keng ma`nodagi, murakkab, serqirra tushunchadir. Biz, tevarak atrof ma`nosida, bizni o’rab turuvchi ob`ektiv olam xarakteristikasini anglaymiz. Biz tevarak atrof haqidagi bilim va malakalarni egallash uchun, shuningdek uning shakli, belgilari haqida, ularning tuzilishi,balandligi, uzunligi, kengligi haqida, predmetlarning joylashuvi, ularning orasidagi masofani aniqlashdagi va belgilay olishni o’rganish uchun, tevarak atrof haqidagi tushunchalarini yanada mustahkamlash uchun- turli tevarak atrof kategoriyalariga murojaat qilamiz. Bunda biz avval predmetlarning belgilariga qarab(ya`ni shakli va o’lchoviga, har-xil o’lchovligiga) vа tevarak atrofdagi belgilarga qarab(ya`ni tevarak atrofni yaxlitligicha tushintirish, predmetlarning bir biridan farqi yoki o’xshashligi (tabiatda) va h.k. farqlay olishga o’rganishimiz va o’rgatishimiz kerak.
Tevarak atrofni chamalash, orientirovka qilish tushunchasi, masalasi murakkab masaladir. Tevarak atrofni orientirovka qilishda turgan yoki belgilangan joy taxminga olinadi:
MASALAN:
a) kishi tevarak - atrofni yaxshilab kuzatib "O’zi turgan nuqta" haqida
ma`lumot bera olish; yon atrofidagi ob`ektni tushuntira bilishi kerak:
6) o’zi qo’yib ketgan predmet yoki insonni qayta tevarak atrofni chamalash orqali topib kelishi yokи aniq ma`lumot bera olishi kerak;
v) inson tevarak atrofni ob`ektlicha tushintirayotganda, chalkashtirmay,predmetlarning bir xil yoki harxilligini tushintira olishi, shuningdek qaysi predmet qaysinisining ortida, oldida, orasida, uzoq, yaqinligi, xullas orasidagi masofa haqida to’la ma`lumot bera olishi kerak.
Tevarak atrof haqidagi, uni aniq orientirovka qila olish haqidagi belgilarga har bir inson ega bo’lishi kerak. Bu bilimlar esa ularga yoshlikdan beriladi.
Orientrovkani yaxshi bilgan harqanday yo’lovchi adashmaydi, adashganni yo’lga solib yuboradi. Kattalar misolida ko’rsak:
Men turgan kenglikda dala bo’lib, 20 qadam oldinda, 15 qadam o’ng tarafimda terak daraxti bor. Terakning uzunligi taxminan 20-25 m, yo’g‘onligi taxminan 35 sm. Pastki shoxlarida barglari yo’q. Tepak shoxlari serbarg, terak ustida qora qarg‘alar uchib yuribdi. Yoki biror bir uy, ko’cha, xonada ma`lumot berish. Inson aktiv harakatini davom ettirishi uchun koordinatsiyani va uni orientirovka qilishni yaxshi bilishi kerak. Ko’pchilik bu usuldan faqa tbir joydan ikkinchi bir joyga adashmasdan borib kelishi uchunginа foydalanadi. Orientirovkani aniq belgilay olish, joylarni yaxshi o’zlashtirish uchun, shu odamning eslab qolish qobiliyati, xotirasi, diqqat - e`tibori, o’ylash, esga tushirish, ko’z oldiga keltira olish kabi qobiliyatlari ancha mustahkam bo’lishi kerak. Aks holda, bu qobiliyatlari zaif odamlar orientirovkani yaxshi belgilay olmaydilar.
Tevarak atrofni chamalash harbir odamning o’ziga qulayligini tanlab olishiga bog‘liq. "O’zining" yoki boshqa birovni, o’ng qo’l, chap qo’l, tushunchalari bilan, yoki predmetlarning shakliga qarab, joylashuviga qarab ham orientirovka qilish mumkin.
Masalan: ba`zilar uy yoki magazinning nomini, nomerini, adresini
bilmaydilar-ku lekin qaysi transport bilan, qanday qilib borishni shunday aniq qilib tushuntaridilar-ki, hatto "ko’z yumib" borib topish mumkin.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni kuzatishning ahamiyati.
Ba`zi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar hali tevarak atrofni
kuzatishni, uni orientirovka qilishni yaxshi o’zlashtira olmagan bo’lishlari ham mumkin bo’ladi.
Masalan: o’z uylariga borishni bilmaydi. Lekin, aksincha bog‘da bolalar bilan u o’ynaladigan o’yinlarning kamchiligi, mashg‘ ulotlar va boshqa ko’pgina bolalar ijodi- tevarak atrof bilan bog‘liq.
MASALAN:
Boshlang‘ich sinf (1-sinf) o’quvchisidan talab qilinadigan narsalardan biri daftar yoki kitob varaqlarning farq qila bilishi.
O’ng varaq, chap varaq va h.k.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aslida tevarak atrof bilan tanishtirishning bu borasi shu bet yoki varaqidagi chizilgan, aks etgan rasmlar yordamida tushuntiriladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tevarak atrofni yaratishda ega bo’lgan barcha bilimlarini puxtalash, uni kuzatish, orientirovka qila olish malakalari hamda uni belgilay olishlari kabi ko’nikmalarini mustahkamlash va tevarak atrof haqida o’z fikrlarini to’la bildira oladigan terminlarning bolada yaxshi o’zlashtirilishini o’z vaqtida ta`minlab borish zarur.
Bu bilim malaka va ko’nikmalarning barchasi 1-sinf o’quvchisining materialini muvaffaqiyatli o’zlashtirishdagi yutug‘i bo’lib hisoblanadi.
Tevarak atrofni anglash psixofiziologik mexanizmga ham bog‘liqdir, u inson ongidagi ko’rish,eshitish, so’zlash, eslab qolish, xotira kabi qobiliyatlar (analizatorlar) yordamida dinamik sistemadek saqlanib qoladi. Ayniqsa bunda harakatlanuvchi analizatorlar va ichki his-tuyg‘ularining roli ahamiyatlidir. Bolalarning tevarak atrof haqidagi lug’atlarining boyib borishi.
Ularning tevarak atrofni tushunishidа ikkinchi signal sistemasining tenglashuvini ta`minlaydi.
Chet ellarda bolalarni yoshligidan, maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab, sekin-asta tevarak atrofii o’rgatishda, umumiy tushunchalarni ikkinchi signal sistemasiga bog‘lab olib boriladi. Bu esa bolaning tevarak atrofni o’zlashtirishdagi yangi bosqichning boshlanishidir.
2. Tevarak atrofni idrok qilish biror bir mo’ljal asosida foydalana bilishni talab qiladi, bola ilk yoshidan boshlab o’zining sezgilari orqali idrok qiladi, ya`ni tanasining tomonlari bilan mo’ljal qiladi.
Bog‘cha yoshida bola tevarak-atrof tushunchalarini so’zlarda
ifodalanishini egallaydi: oldinda- orqada, yuqoriga- pastga, chapga-o’ngga.
Yosh bolada tevarak atrofni idrok qilishda bolaning shaxsiy tanasi
asosiy markaz bo’lib hisoblanadi va u o’zining tanasiga nisbatan sezgi organlari orqali mo’ljalga oladi. Keyinroq borib unga yana bir Sistema qo’shiladi. Bu nutqda ifodalashdir ya`ni so’zlar bilan. Bu narsa bolalarda tomonlarni o’ziga tegishlilarni sezgi, farqlash, aniqlash xususiyatlarini mustahkamlash natijasida bo’ladi, qaysiki bu tomonlar: yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o’ngga, chapga.
Shunday qilib bog‘cha yoshi tevarak atrofning tomonlarini, nomlarini so’z bilan belgilash sistemasi davridir. Bola qanday qilib bundan foydalanadi? Kuzatishlardan shu narsa ayon bo’ldiki yuqorida degan so’zda bola - boshi turgan tomonni, pastda esa -oyoqlari turgan joyni, oldinda - yuzi tomonni, orqasida esa - orqasini, o’ngda- o’ng qo’li qayerda bo’lsa o’sha tomonni, chapda - chap qo’li qayerda bo’lsa o’sha erni idrok qilgan. O’z tanasi bo’yicha tevarak - atrofni idrok qilish bu boshlang‘ ich idrok bo’lib xizmat qiladi.
Asosiy tomonlarni 3 ta guruhi, qaysiki odam tanasining turli qismlari bo’yicha eng birinchi bo’lib yuqori farqlanadi. Bunda bola, tanasi vertical holatida aniqlaydi. Qolganlari esa kechroq aniqlanadi va farqlanadi bola tomonidan.
Bola tomonlarining juft, qarama qarshi tomonlarini gruppasini O’zlashtirsa ham, hali u uning aniqligida yanglishadi. Bolalar uchun asosiy qiyinchiliklar o’ng va chapni ajratishdir.
Kuzatishlardan bola bu qarama - qarshi tomonlarni asta - sekin egallab boradi, qaysiki ularni tajribalari orqali egallab boradilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni o’rganish.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan o’tkazilgan tajribalardan shuni ko’rish mumkin-ki bolalar tevarak atrofii orientirovka qilishga o’rganayotganlaridayoq oddiy terminlardan murakkabroqqa, tevarak atrof-terminlariga o’ta boshlaydilar. Ularning nutqlaridagi "shu erda", "u erda", "mana" kabi so’zlari (biror predmetni ko’rsatib, aytib) "yonida", "yaqinda", "yonma-yon" kabi yangi terminlar bilan, almashinishi buning yaqqol guvohi bo’la oladi.
Ularning bu terminlardan foydalana boshlashi, predmetlar oralig‘ini
aniqlay bilishi boshlang‘ ich bilimlarning rivojlanishidir.
Bolaning yanada o’rganishi natijasida sekin-asta bu terminlar yana ham boyib boradi va u "oldinda", "oldin", "orasida", "orqada" va h.k. larni tushuna boshlaydi. Bolaning bulardan foydalanishining hammasi "yonida", "yaqinida", "yonma-yon" kabi tushunchalarni yaxshi egallanishining natijasidir.
Predmetlarning "birin-ketin", "ketma - ket" qo’shilishi bolalarda bir
gruppa predmetlarning joylashuvini aniqlashga yordam beradi.
Masalan hamma o’yinchoqlar ketma - ket turibdi, lekin quyon oldinda, matryoshkalar o’rtada, qo’g‘ irchoq esa oxirgi orqasida turibdi. Bola orientirovka qilishga o’rganayotganida "yonma-yon" so’zining ma`nosiga keyinroq tushunadi, yoki "o’rtada", "orasida" kabilarni o’rganib bo’lgach, keyinroq "atrofida", "chetida", yoki "yonidan", yana keyinroq borib bola bu so’zlarni atroflicha tushuna boshlaydi va chap tarafdami? Yoki o’ng tarafdami? farqlay boshlaydi. Lekin bolalarga tevarak atrofni orientirovka qilishga o’rgatish ishini turli yo’llar va yo’llanmalar bilan tushuntirish kerakligini unutmaslik kerak.
Adabiyotlar:
1.Bikbaeva N.U., Ibroximova 3.I., Qosimova X.I. "Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish".
2. Stolyar A.A. "Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov". M., 1988.