Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Nashrga tayyorlovchi R.G`aniyev Salomatlik kitobi Toshkent 2015. “Navro’z 
nashriyoti” 163–bet 
2. N. A. Jurayeva Dorivor o'simliklar atlasi. Toshkent 2019. 254– bet 
3. Ziyouz.com, wikipediya, gujum.uz 
 
 
 
 
 
 

---

73 
OZIQ OVQAT MAHSULOTLARI QO’SHILMALARI 
 
G.S. Rozimamatova -Kimyo kafedrasi katta o’qituvchi,
I.M. Inomov- talaba, AnDU 
 
Ushbu maqolada “E” tarkibli ozuqaviy qo’shilmalarining oziq-ovqat sanoatidagi 
o’rni va uning inson salomatligiga ta’siri haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar: 
ozuqaviy qo’shilma, “E” indeksi, kanserogen, sintetik shakar, 
komponent, konservant, ozuqaviy bo’yoq, allergik reaksiya, botulizm va protein.
В этой статье представлена информация о роли добавок “E” в пищевой 
промышленности и их влиянии на здоровье человека.
Ключевые слова: 
пищевая добавка, индекс “E”, канцероген, синтетический 
сахар, компонент, консервант, пищевой краситель, аллергическая реакция, 
ботулизм и белок.
This article provides information on the role of “E” supplements in the food 
industry and their impact on human health. 
Key words:
food additive, index “E”, carcinogen, synthetic sugar, component, 
preservative, food coloring, allergic reaction, botulism and protein. 
Bugungi kunda ilmiy-texnik taraqqiyot insonlarga bir qator imkoniyatlar, 
Jumladan Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishga yangicha yondashish talabini 
o‘rtaga qo‘ydi. Oziq-ovqat mahsulotlarini ta’mini sun’iy ravishda kuchaytirish 
hamda saqlanish muddatini uzaytirish uchun ularga turli xil ziravorlar va ozuqaviy 
qo’shilmalar qo’shilmoqda. “E” indekisi mahsulotning tami, rangi, hidini 
kuchaytirish uchun qo’llaniladigan qo’shilmalarni bildiradi. Oziq-ovqatlarni 
ro’yhatga oluvchi Yevropa standarti “E” belgisi bilan oziq-ovqat qo’shilmalarini 
ro’yhatdan o’tkazishni qattiy nazorat ostiga oladi va bu halqaro ilmiy tadqiqot 
markazlari moddalarni hafsizlik nuqtai nazaridan tekshirib boradi. [1; 204-b, 4;] 
O’tgan asrning 50-yillarida gulitamat natriyni sanoat miqiyosida ishlab 
chiqarish yo’lga qo’yildi. Dastlab u sifati past bo’lgan mahsulotlarga va o’zining 
dastlabki tamini yo’qotgan, uzoq vaqt davomida qayta-qayta muzlatilgan qiyma 
go’shtlariga qo’shilgan. Keyinchalik esa baliqli, tovug’li va go’shtli mahsulotlar, 
kanservalar, kolbasalar, sho’rvalar, bulyonli kubiklar, chipslar, tez tayyorlanuvchi 
mahsulotlar, yarim tayor mahsulotlar tarkibiga qo’shila boshlandi. Dastlab bunday 
konservantlar tuz, shakar va sirkadan iborat bo’lgan. Rang beruvchilar sifatida esa 
Osiyoda o‘sadigan sabzavotlar va tropik meva: kurkuma (shafran) o‘simligining 
tomiri ishlatilib kelingan. Shuningdek, hozirgi kunda E200-299 – konservantlar 
mahsulotni mikroblar va zamburug‘lardan himoyalab, saqlanish muddatini 
uzaytiradi va E300-399 oziq-ovqat mahsulotlarini oksidlanishdan saqlash uchun
hizmat qiladi. Shuningdek, E400-499 – mahsulotning me’yoriy zichligini 
ta’minlaydi, quyuqlashtiruvchi qo‘shimchalar esa ularning qayishqoqligini 
oshirishga, E500-599 kabi ozuqaviy qo’shilmalari esa o‘zaro singishmaydigan ikki 
xil suyuqlikdan, masalan, suv va yog‘dan iborat bir turdagi o‘xshash qorishma 

---

74 
hosil qilishga hizmat qiladi. Bundan tashqari E250 go'sht va kolbasa sanoatida 
foydalaniladigan natriy nitrat nomi bilan ataluvchi qo’shilma, unchalik xavfsiz 
emasligiga qaramay, xavfli kasallik - botulizm rivojlanishiga to'sqinlik qilishi 
isbotlangan. Ta’siri kuchli bo’lgan qo’shimchalardan yana biri E 952 - siklamik 
kislota va uning natriy, kaliy, va kalsiyli tuzlaridir.
Shirinliklar, gazlangan 
ichimliklar, qandolat mahsulotlari, saqichlar, souslar, sut mahsulotlari, non va non 
mahsulotlari va boshqa ko'pgina narsalar tarkibiga kiradi. Natriy siklamat sintetik 
shakar o'rnini bosuvchi moddadir. Bu uning "do'sti" dan - qand lavlagisidan o'ttiz 
marta shirinroq va boshqa sun'iy tabiatdagi moddalar bilan birlashganda, hatto ellik 
marta ortiqroqdir.
Komponent tarkibida kaloriya yo'q, shuning uchun inson qonida 
glyukoza ta'sir qilmaydi, qo'shimcha funtlarning paydo bo'lishiga olib kelmaydi. 
Modda suyuqlikda juda eriydi, hidi yo'q. 
Shuning uchun ham, bular shakarni 
o’rnida ishlab chiqarishdan olib tashlangan bo’lib, uning kuchli kanserogen 
ekanligi aniqlangan. E120 - karmin kislotasi (hozirda bu ish zararli ekanligini, 
lekin shifokorlar esa buning oldini olishni qat'iy tavsiya qilishgan) E124, E127 va 
E129 ozuqaviy qo’shilmalari kuchli kanserogen bo’lganligi uchun, qizil rangli 
ozuqaviy bo'yoqlar bo’lishiga qaramay, bir qator mamlakatlarda taqiqlangan. Bular 
qatoriga shuningdek, E155 (jigarrang bo'yoq) va E180 (ruby ritol) ni o'z ichiga 
oladi. Bundan tashqari E220 - oltingugurt dioksidi - buyrak etishmovchiligi bo'lgan 
insonlar ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim. E102, ya'ni tartrazin astma 
hurujlariga sabab bo'ladi va undan ham bir qator mamlakatlarda foydalanish 
taqiqalangan. Taqiqalangan qo’shimchalar qatoriga E110 sariq rangli bo'yog’ni 
ham qo’shish kerak, chunki u allergik reaksiya qo’zg’otadi va ichak va oshqozon 
faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. [2; 26-27-b, 1; 417-419-b]
Shu sababli yorqin, tabiiy bo'lmagan ranglardagi mahsulotlardan 
qoching. Ular juda ko'p rang va konservantlardan iborat bo'lishi mumkin. Tabiiy 
mahsulotlarga, don va don mahsulotlariga, dukkaklilarga, ayron-nordon sutga, 
shuningdek, sabzavot va mevalarga alohida e'tibor bering. Bu zararli va xavfli 
moddalarni o’zida saqlamaydi, o'z ichiga olmaydi. Uzoq vaqt davomida sog'lom 
qolish uchun, zararli oziq-ovqat qo'shimchalari - "E" ozuqaviy qo’shilmalari
qo’shilgan mahsulotlardan qochishga harakat qiling. [3; 72-b, 4;]