Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги умиров С. Э., Қодиров З. З

9-
расм. Кўндаланг тадқиқотларни ўтказиш алгоритми 
Кўндаланг тадқиқотларнинг афзалликлари 
• 
Касалликнинг клиник кўринишларини бир пайтнинг ўзида ўрганилаётган 
сабабни қайд этиш билан ўрганади. 
• 
Тадқиқотни ўтказиш кетма-кетлигининг соддалиги. 
• 
Зарур ахборотни тақдим эта олиши. 
• 
Иқтисодий сарф-харажатларнинг камлиги. 
Кўндаланг тадқиқотларнинг заифликлари 
• 
Таққослаш гуруҳининг йўқлиги.
• 
Ишонарли тарзда сабаб-оқибат боғланишлари мавжудлигини 
аниқлашнинг имкони йўқлиги, чунки кўндаланг тадқиқотларда воқеалар 
кетма-кетлиги ҳақида бевосита маълумотлар олинмайди. 
Экологик тадқиқотлар 
Экологик (корреляцион) тадқиқотлар – ноқулай омиллар таъсири ва 
уларнинг оқибатларининг кўрсаткичларини ўрганувчи эпидемиологик 
тадқиқот туридир.
Экологик тадқиқотларда ҳам тадқиқот объекти, юқоридаги 
тадқиқотлардаги каби, аҳоли (популяция), лекин ҳар бир текширилувчи 
популяция аъзоси учун махсус ҳисоб шакли юритилмайди. Аҳолининг 

---

ўрганиладиган қисмини ажратиб олиш учун ҳудудий аломат – яшаш 
ҳудудининг умумийлиги асос қилиб олинади. 
Экологик тадқиқотларда ўрганиладиган популяцияни асосий ва назорат 
гуруҳларига ажратиш қатъий эмас. Лекин, ҳаттоки бир ҳудуд доирасида ҳам 
касалланиш даражасига кўра фарқланувчи гуруҳларни бир-бирига нисбатан 
асосий ва назорат гуруҳлари сифатида қараш мумкин. Мазкур ҳудуддаги 
бутун аҳолининг айни пайтдаги касалланишини, ушбу аҳолининг бошқа 
пайтдаги ва/ёки бошқа ҳудуддаги аҳолининг касалланиши билан 
таққосланади (назорат).
Экологик тадқиқотларга мисол тариқасида аҳоли даромад даражаси 
кўрсаткичи билан рак ёки юрак-қон томир касалликлари ўртасидаги 
боғланишларни тадқиқ этилишини келтириш мумкин. Бундай тадқиқотларда 
бирон омил тарқалганлик кўрсаткичлари ва муайян ҳодиса содир 
бўлишининг тасодифан бир пайтга тўғри келиб қолиши, улар ўртасида сабаб-
оқибат боғланишлари мавжуд деган хато хулосалар чиқаришгаолиб келиши 
мумкин. Бундай хатоликлар экологик артефактлар деб юритилади. Бу 
шундай турдаги хатоликки, бунда кўрсаткичлар ўртасида аҳоли гуруҳларини 
текшириш асосида аниқланган корреляция, индивидуал даражадаги 
тадқиқотларда кузатилмаслиги мумкин.
Экологик тадқиқотларнинг устун ва заиф жиҳатлари яна шунга 
боғлиқки, ушбу тадқиқотларда касалланиш, турли таъсиротлар, иқтисодий 
ва бошқа омиллар ҳақидаги расмий маълумотлардан фойдаланилади.
Бир томондан, бундай маълумотларни олиш, тўплаш ва таҳлил этиш 
нисбатан қулай.
Иккинчи томондан эса, касалланиш, турли таъсиротлар ҳақидаги расмий 
маълумотлар етарлича ишонарли эмас, баъзан бундай маълумотлар йўқ 
бўлиши мумкин ёки уларни олишга ҳамиша ҳам имконият мавжуд эмас. Шу 
сабабли, экологик тадқиқотлар жараёнида аҳоли касалланишининг сабаблари 
ҳақида чиқарилган хулосаларга дастлабки хулосалар сифатида қаралади. Бу 
хулосалар хатарли омил ҳақида ишонарли маълумотлар олиш имконини 

---

берувчи 
когорт 
ва 
ҳодиса-назорат 
тадқиқотларини 
ўтказишни 
рағбатлантиради.
Экологик тадқиқотлар келгусидаги тадқиқотлар ва эпидемияга қарши 
тадбирлар йўналишини белгиловчи янги фаразларни шакллантириш нуқтаи 
назаридан алоҳида аҳамият касб этади.
Шундай қилиб, экологик тадқиқотларнинг натижаси – янги фаразларни
шакллантириш ва алоҳида эътиборга молик жойларни аниқлаш.