Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

ДАЛАДА ТУПРОҚНИНГ ҲАЖМ ОғИРЛИГИНИ ЦИЛИНДРДА ЎРГАНИШ,СОЛИШТИРМА ОғИРЛИГИНИ ВА ғОВАКЛИГИНИ АНИҚЛАШ
Тупроқнинг ҳажм оғирлигини аниқлаш. Табиий ҳолати сақланган маълум ҳажмдаги тупроқ оғирлигининг шундай ҳажмдаги сув оғирлигига бўлган нисбати тупроқнинг ҳажм оғирлиги дейилади.
Тупроқнинг ҳажм оғирлигини аниқлаш билан унинг муҳим агрономик хоссалари ҳал этилади. Тупроқнинг ҳажм оғирлиги ўртача 1,2-1,5г/см³ бўлиб, у тупроқнинг тури, таркиби, структура ҳолати ва қовушқоқлигига боғлиқ
Ишлаш тартиби: далада тупроқнинг хажм оғирлигини аниқлаш учун металлдан ясалган маълум ҳажмдаги ва оғирликдаги, икки томони очиладиган, қопқоқли махсус цилиндрда табиий ҳолати сақланган тупроқнинг ҳажм оғирлиги аниқланади. Бунинг учун аниқланмоқчи бўлган қатламнинг юзаси тозаланиб, цилиндр тозаланган қаватнинг ўртасига тахтача ёрдамида ўрнатиб қўйилади (Бунда цилиндрнинг бўшлиғи тупроқ билан тўлади). Сўнгра қоқилган цилиндр пичоқ ёрдамида тупроқ қаватидан ажратиб олинади ва эҳтиётлик билан цилиндрдаги ортиқча тупроқ, цилиндр юзасига тенг қилиб ҳар икки томони пичоқ билан кесиб ташланади ва тупроқ пакетга солиниб,ёрлиқ ёзилади ва техник тарозида тупроқ тортилади. Тупроқнинг ҳажм оғирлиги қуруқ тупроққа нисбатан бўлганлиги учун аввал тупроқнинг намлигини аниқлаш керак. Сўнгра тупроқнинг соф оғирлигини цилиндр ҳажмига бўлиб, тубандаги формула ёрдамида унинг ҳажм оғирлиги ҳисобланади:

d₁қ

d₁- тупроқнинг ҳажм оғирлиги, р- цилиндрдаги тупроқнинг соф оғирлиги, г ҳисобида, v- цилиндрнинг ҳажми, см³ ҳисобида.Масалан,
р-145 г,-100 см³ бўлса, тупроқнинг ҳажм оғирлиги 1,45 г/см³ га тенг.
Цилиндр диаметри 8-10 см, узунлиги 16-18 см бўлиб, икки томони очиладиган, қопқоқли бўлади.
Ўзбекистоннинг суғориладиган бўз тупроқлар ҳайдалма қатламининг зичлиги қийматини Э.Ф.Морозованинг маълумотлари асосида (1969й.) қуйидагича баҳолаш мумкин:
1,0-1,3 г/см³ –энг мақбул (оптимал);
1,3-1,4 г/см³ –яхши;
1,4-1,5 г/см³ -қониқарли;
1,5-1,6 г/см³- қониқарсиз;
Лаборатория шароитида тупроқнинг ҳажм оғирлиги колбада аниқланади. Лаборатория шароитида тупроқнинг ҳажм оғирлиги икки хил – структурали ва стуктурасиз тупроқда аниқланади. Колбанинг ҳажми кўрсатилган бўлади.

Ишлаш тартиби: Колбанинг оғирлиги ўлчанади ва ёзиб олинади. Колбага тупроқ чизиғигача зичлаб солинади ва оғирлиги тарозида тортилади. Тупроқли колбадан тупроқсиз колбанинг оғирлиги айириб ташланади ва колбадаги тупроқнинг оғирлиги аниқланади. Тупроқнинг ҳажм оғирлиги қуйидаги формулада топилади.

d₁

d₁- тупроқнинг ҳажм оғирлиги,-г/см³ ,р-колбадаги тупроқнинг соф оғирлиги, г ҳисобида, v-колбанинг ҳажми, см³ ҳисобида. Структурали ва структурасиз тупроқлар лаборатория шароитида шу усулда аниқланади.