Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

ТУПРОҚНИ ДАЛАДА ТЕКШИРИШ ВА ДАЛАДА КЕСМА ҚАЗИШГА ТАЙЁРГАРЛИК КЎРИШ.ДАЛА-КАМЕРАЛ ИШЛАР.ДАЛАДА КЕСМА ҚАЗИШ.
ТУПРОҚНИ ДАЛАДА ТЕКШИРИШДА КЕРАК БЎЛАДИГАН АСБОБЛАР
Тупроқни далада текшириш иши, асосан, текширилмоқчи бўлган жойнинг табиий шароити ва тупроғи ҳақидаги адабиётлардан маълумотларни тўла ўрганиб чиқишдан иборат. Шу жойнинг топографик асоси, плани ва тупроқларнинг схематик рўйхати ўрганиб чиқилади. Тупроқни далада текшириш учун қуйидагиларни тайёрлаш керак: топографик асос, дала кундалик дафтари, тупроқ айирмаси, чуқурни ёзиш учун махсус дафтар, рангли ва оддий (қора) қалам, ўчирғич, намуна олиш учун қоп ёки қоғоз, каноп ёки йўғон ип, рульетка ёки пўлат метр, ўткир белкурак, ўткир қалин пичоқ, чарм ёки брезент сумка, рюкзак ёки қоп, компас, блокнот, монолит (100*20*8) ва оддий яшик, бурама ва оддий мих, отвёрка, болғача, дала соябони, реактивли яшик (НСl, ВаСl₂, АgNО₃ ларнинг 10% ли эритмаси, фенолфталеин), пробирка, воронка, фильтр ва дистилланган сув, лупа, эклиметр, визирли чизғич, тупроқ пармаси (бура) гербарий учун тайёрланган симтўр. Кўрсатилганларни тайёрлаб, фермер хўжалик худуди билан танишиб чиқилгандан сўнг тупроқни текшириш бошланади. Тупроқ харитасини чизиш ва анализ қилиш учун даладан намуналар олинади. Хўжаликларда ерлардан тўғри ва самарали фойдаланиш тупроқ хариталари, тупроқ ва агрокимёвий харитаграммалари асосида олиб борилиши лозим.
Тупроқни далада текшириш иши,асосан, текширилмоқчи бўлган жойнинг табиий шароити ва тупроғи ҳақидаги адабиётларни тўла ўрганиб чиқишдан иборат. Шунингдек, шу жойнинг топографик асоси, режаси, ва тупроқларнинг тарқалиши жойлашини ўрганиб чиқилади.
Тупроқни далада текшириш усули.
Юқорида эслатиб ўтилган кўрсатмалардан ташқари, тупроқни далада текшириш вақтида қуйидагиларга эътибор бериш керак.
1. Текширилмоқчи бўлган жой билан танишиш. 2. Текшириш йўналиши ва тупроқ чуқури сони. 3. Жойни категорияга ажратиш. 4. Тупроқ чуқури ва унга жой танлаш. 5.Чуқур қазиш техникаси.
Текширилмоқчи бўлган ерни ўрганиш учун шу жойдаги тупроқ типлари ва типчалари билан танишиб чиқилади. Шунингдек, жойнинг она жинси, рельефи, ўсимлиги, гидрогеологияси, шароити ва унинг тупроқ ҳосил бўлишига таъсирини, шу билан бирга тупроқларнинг тип ва типчалари аниқ чегараларини аниқлаш, тупроқ дала харитасини чизиш, камерал ишларга маълумотлар йиғиш ишлари бажарилади.
Тупроғи ўрганиладиган жойнинг ўзида ишга тушишдан олдин, хўжаликнинг йўналиши, мавжуд алмашлаб экиш билан танишилади, асосий экинлар тури ва ҳосили, шунингдек чорвачилик ва чорва учун озиқа базалари, қандай агротехника тадбирлари қўлланилаётгани ва қўлланиладиган маҳаллий ўғитлар (гўнг, парранда ва бошқа чиқиндилар), сўнгра текширилиши лозим бўлган ер текширилади. Бундан ташқари, далани кўздан кечириш вақтида тупроқнинг типи ва типчаларини ажратиш мақсадида 1-2 та чуқур ва чуқурчалар қазиб кўрилади. Тупроқни бундай текширишдан мақсад шуки, қўлланилаётган агротехника тадбирлари ва тупроқ пайдо қилувчи омилларни, шунингдек, инсоннинг тупроққа бўлаётган таъсирини тубдан ўрганишдир. Тупроқни кўздан кечириб бўлгач, тўпланган маълумот асосида режа тузилади. Сўнгра асосий ишга киришилади.
Тупроқни текшириш йўналиши ва чуқурлар сони.
Тупроқни далада текшириш иши чуқур қазишдан бошланади. Чуқур қазишдан олдин, тупроқни тип ва типчаларга ажратиш учун йўналиш бўйлаб далани айланиб чиқилади. Маълумки, тупроқнинг ўзгариши шу жойнинг ўсимлигига, айниқса, рельефига боғлиқ. Шунинг учун далага чиқмасдан олдин топографик асосни горизонталларига текшириш йўналиши ва чуқур қазиш жойи тахминан белгилаб қўйилади. Тупроқ чуқури жойнинг рельефига кўра аниқланади, агар ўсимлиги, тупроқ она жинси (эрозия туфайли) ва қишлоқ хўжалик тармоғи ўзгариб қолса, у ҳолда ҳар бир ўзгарган жойдан чуқур қазилади.Рельефи мураккаб ва ҳар хил бўлган жойдан (дарё водийлари, тепалик, қир, дўнг ва ҳоказо) чуқур қазиладиган ер шу жойга таалуқли бўлиши шарт. Агар ер текислик бўлса, бир-бирига паралелл ҳолда чуқурчалар белгиланади. Умуман жой мураккаблигига кўра 1-2;10-15 га ердан 1 та чуқур қазилади. Дала рельефи текис бўлса (15-20 га) камроқ рельефи нотекис, шўрланиши ҳар хил даражада бўлса кесма кўпроқ қазилади. (5-10 га).
Жойни категорияга ажратиш.
Маълумки, текис жойлар ер юзида жуда кам учрайди. Дала текшириш ишлари олиб борилганда нотекисликларга-баландлик, нишаб, тепа, пастлик, паст-баландлик каби рельеф формаларига дуч келамиз ва шунга кўра тупроқлар ҳам ўзгариб борганлигининг гувоҳи бўламиз.
Жойнинг ташқи кўринишига кўра категорияларга бўлиб ўрганилса, тупроққа тўғри баҳо берилган бўлади. Ҳозирги вақтда, жойнинг ўзгаришига кўра 5 категорияга бўлиб ўрганамиз.
1-категория-чўл ҳудудларнинг текислик ёки унча баланд бўлмаган текисликлари кириб, бу ерларда бир хил типдаги тупроқлар бўлади, тупроқ комплекси 5% дан ошмайди.
2-категория-чўл ҳудудлари, кенг дарё атрофлари, жарликлар, жар бағридаги текисликлар киради. Бундай жойларга бир типдаги тупроқлар жойлашган бўлиб, тупроқ комплекси 15% ни ташкил этади. 1-категорияли жой 10-25% ни эгаллайди.
3-категория-бу ҳудудга кучли, бир-биридан ажралган рельефли жой тааллуқли бўлиб, тупроқ ҳосил қилувчи она жинслар турли хилдир (бунга кўпроқ ўрмон зонаси тааллуқлидир).
Бу ҳудуд биринчи категория тупроқ комплекси билан 30-40% ни ташкил этади. Бунда 1-2 категорияли жойлар ўрмон билан банд бўлади.
4-категория-бунга тоғ олди ҳудудлари, дарё бўйлари, соҳиллари киради, улар мураккаб тупроқлардир. Тупроқ комплекси 45-60% ни ташкил этади.
5-категория-тундра,ботқоқликлар, саҳролар, тоғ ҳудудлари киради.
Тупроқ чуқури ва унга жой танлаш.
Тупроқ чуқури ўз вазифасига кўра 3 хил бўлади; 1.Асосий чуқур; 2. Ярим чуқур; 3. Чуқурча.
1. Асосий чуқур тупроқ типларини аниқлаш учун қазилади, у тупроқ қалинлигининг ҳаммасини ўз ичига олиши керак. Тупроқ пайдо қилувчи жинсларга ва жараёнига қараб унинг чуқурлиги 150 см дан 300 см гача бўлиши мумкин (ҳозирги вақтда 10, 15, 20 м, ҳатто ундан ҳам ортиқ қазиш кераклигини проф.А.Расулов аниқлади). Асосий чуқур рельефга асосан қазилиб, ўсимлиги она жинсига кўра ўзгариши мумкин.
2. Ярим чуқур асосан тип ва типчаларни ажратишда, уларнинг чегараларини аниқлашда хизмат қилади. Унинг чуқурлиги 75-150 см бўлади. Агар чуқур қазида ўзгаришлар рўй берса, жумладан она жинси ёки бирон бошқа типда тупроқ бўлса, у ҳолда ярим чуқур, асосий чуқурга айлантирилиб қазилади.
3. Чуқурча 25-75 см чуқурликда қазилиб тупроқларнинг тип, типчаларини, уларнинг тарқалиш чегараларини аниқлаш учун ишлатилади.
Энг асосий ва муҳим ишлардан бири чуқурчага жой текислашдир. Чуқурни шундай жойдан қазиш керакки, у атроф-мухит омилларининг таъсирини ўз ичига олсин.Чуқурни йўл ёқасидан, экинлар ва алмашлаб экилган дала чеккасидан, жар тепасидан, дўнгдан, эски чуқурдан қазиш ман этилади.Агар қиялик жой бўлса, у ҳолда қияликнинг узунлигига қараб асосий чуқур ва ярим чуқур қазилади. Бунда қияликнинг юқори, ўрта ва этак қисмидан қазишга тўғри келади.Агар текисликда микрорельеф кўтарилган ёки пасайган бўлса, у ҳолда ҳар иккаласидан асосий чуқур қазилади.