Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

Тупроқнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш. Маълум ҳажмдаги тупроқ қаттиқ қисми оғирлигининг шундай ҳажмдаги сув оғирлигига бўлган нисбати тупроқнинг солиштирма оғирлиги дейилади. Тупроқнинг солиштирма оғирлиги унинг минерал ва кимёвий таркибига кўра ўзгарувчан бўлиб, ўрта ҳисобда 2,5-2,7 г/см³ дир.
Масалан, оз чириндили бўз тупроқларнинг солиштирма оғирлиги тахминан 2,70-2,75 г/см³, чириндиси кўп бўлган қора тупроқларнинг солиштирма оғирлиги эса 2,35-2,40 г/см³, торфли тупроқларники 1,8 г/см³ атрофида бўлади. Тупроқнинг бу физик хоссасини ўрганиш ҳам бир қанча назарий ва амалий масалаларни ҳал этишга ёрдам беради.
Тупроқнинг солиштирма оғирлигини аниқлашда бир неча хил усуллар таклиф этилган. Булардан Н.А.Качинскийнинг оғирлик ва М.Баҳодировнинг ҳажмий усуллари энг қулай ва оддийдир.
Оғирлик усули. Оғирлик усули билан тупроқнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш маълум миқдордаги тупроқ сиқиб чиқарган сув оғирлигини ҳисоблашга асосланган.
Ишлаш тартиби: Ҳажми 50 ёки 100 мм ли пикнометрга ярим қилиб дистилланган сув қуйилади. Сувдаги ҳавони чиқариб юбориш учун пикнометр қиздирилади ва ҳавоси бутунлай чиқиб кетгунча 15-20 минут секин қайнатилади. Сўнгра пикнометр хона температурасигача совитилгач, олдиндан тайёрлаб қўйилган ҳавосизлантирилган сувдан бўғзидаги чизиққача қуйилади ва аналитик тарозида сувли пикнометрнинг массаси аниқланади. Сўнгра пикнометрдаги сув бошқа идишга қуйилади. Майдаланган ва тешиклари 1 мм ли элакчадан ўтказилган тупроқдан 5 ёки 10 г олиб, чангитиб юбормасдан эҳтиётлик билан пикнометрга солинади ва пикнометр бўғзида ёпишиб қолган зарралар бошқа идишга олиб қўйилган сув билан ювиб туширилади ва бир оз қайнатилади, сўнгра пикнометр хона ҳароратигача совитилиб, суви чизиққа етказилиб, пикнометрнинг оғирлиги сув ва тупроқ билан бирга аниқланади. Тупроқнинг солиштирма оғирлиги қуйидаги формула
билан ҳисобланади:
d=
d- тупроқнинг солиштирма оғирлиги-г/см³, А-пикнометрнинг сув билан оғирлиги, г ҳисобида, Р-тупроқнинг оғирлиги, г ҳисобида, С-пикнометрнинг сув ва тупроқ билан оғирлиги,г ҳисобида.
Масалан, А-125 г, Р-10 г, С-131 г бўлса, тупроқнинг солиштирма оғирлиги
d қ 2,5 г/см³ тенг.
Тупроқнинг умумий ғоваклигини аниқлаш. Тупроқ таркибидаги механик зарралар, структура бўлакчалари оралиғи, илдиз, қурт-қумурсқа йўллари ҳисобига ҳосил бўлган бўшлиқлар йиғиндиси тупроқнинг ғоваклиги дейилади. Кўпчилик тупроқда ғовакликнинг умумий ҳажми 40-50 % бўлади.ғоваклик турли тупроқларда ва уларнинг айрим қатламларида ҳар хил бўлади.ғоваклик тупроқ қатламида сув ва ҳавонинг ҳаракат қилишига ва шунга қараб бир қанча физик, кимёвий ва биологик жараёнларнинг ўзгариб туришида катта аҳамиятга эга.Тупроқнинг ғоваклиги одатда фоиз билан ифодаланади ва қуйидаги формула билан аниқланади:

Р= d-d₁ *100

d
Р-тупроқнинг ғоваклиги, фоиз ҳисобида, d-тупроқнинг солиштирма оғирлиги, d₁-тупроқнинг ҳажм оғирлиги.
Масалан, dқ 2,5 г/см³, d₁қ1,45 г/см³ бўлса, тупроқнинг ғоваклиги (Р) 42% га тенг.
Р = 2,5-1,45*100 қ42 %
2,5
Тупроқнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш
1-жадвал

№	Тупроқ намунасининг тартиб рақами	Қатлам чуқурлиги, см	Пикнометрнинг		Тупроқ оғирлиги,г	Пикнометрнинг		Тупроқнинг солиштирма оғирлиги,г/см^3
			Соф оғирлиги,г	Тупроқ билан оғирлиги,г		Сув ва тупроқ билан оғир-лигии,г	Сув билан оғирлиги,г
1.	12	0-20	120	130	10	131	125	2,5

Тупроқнинг умумий ғоваклиги юқори бўлиши билан бир қаторда капилляр ғоваклиги ҳам каттароқ бўлиши ва шунингдек аэрация нокапилляр ғоваклиги эса барча ҳажмининг 15-20 % ни ташкил этиши агрономия нуқтаи назаридан муҳимдир. Агар тупроқнинг намлиги энг кам нам сиғимига мос бўлган шароитда аэрация ғовакликларининг ҳажми барча ҳажмининг 15-20 % идан кам бўлса, у ҳолда тупроқ аэрациясини яхшилаш учун агрономик ёки мелиоратив чора-тадбирлар кўрилиши зарур.Қумоқ ва соз тупроқлар ҳайдалма қатламининг умумий ғоваклигини баҳолаш учун қуйидаги шкала ишлаб чиқилган.

Тупроқ умумий ғоваклигини баҳолаш (Н.А.Качинский бўйича) 2-жадвал

Умумий ғоваклиги, %	Тупроқ ғоваклигининг сифат баҳоси
70	Ҳаддан ташқари ғовакли
55-65	Аъло
50-55	Қониқарли
50	Қониқарсиз
40-25	Жуда паст

Саволлар.

1.Тупроқнинг ҳажм оғирлиги ва солиштирма оғирлиги нима?
2.Тупроқнинг ғоваклиги нима ва унинг аҳамияти?
№ 8-амалий иш
ДАЛАДА ВА ЛАБОРАТОРИЯДА ТУПРОҚНИНГ МЕХАНИК ТАРКИБИНИ ВА ТУПРОҚ СТРУКТУРАСИНИ ЎРГАНИШ ВА АНАЛИЗ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ.ТУПРОҚНИНГ МЕХАНИК ТАРКИБИНИ ЭЛАШ ВА БЎТАНАЛАШ (ЛОЙҚАЛАТИШ) УСУЛИДА АНИҚЛАШ.
Тупроқнинг механик таркибини тўғри аниқлаш учун биринчи навбатда унинг қаттиқ қисмида учрайдиган минерал зарраларнинг таснифини билиш керак.
Тупроқда учрайдиган ҳар хил катталикдаги бўлакчалари тупроқнинг механик элементи ҳисобланади.
Тупроқнинг механик таркиби дейилганда ундаги ҳар хил ўлчамли зарраларнинг нисбий ёки фоиз миқдори тушунилади.Тупроқнинг механик элементлари билан тупроқ увоқлари ёки структура агрегат-ларини бир-биридан фарқ қила билиш керак.Структура агрегатлари одатда турли моддалар воситасида ўзаро ёпишган механик элементлардан иборат бўлади.
Табиатда тупроқ бўлакчалари мураккаб зарралар (коллоид, кристалл) ҳолида бўлиб, булар кимёвий (органик модда, туз, карбонатлар каби) бирикмалар билан бириккан ҳолда бўлиши мумкин. Шунинг учун тупроқнинг қаттиқ қисмида учрайдиган турли механик элементларни айрим гуруҳларга ажратиш ва механик элементлар таснифини ишлаб чиқиш зарур бўлади.
Тупроқ таркибидаги механик элементларни аниқлашнинг бир қанча (С.А.Захаров, В.В.Охотин, Н.А.Качинский ва В.Р.Вильямс) таснифи бўлиб, булардан биз қуйида В.Р.Вильямс таклиф этган ва ҳозирги вақтда қўлланиладиган механик элементлар таснифини келтирамиз.
Тупроқни механик анализ қилишда жадвалда келтирилган ҳар хил катталикдаги зарралар бир-биридан ажратилади, сўнгра уларнинг нисбий миқдорига кўра тупроқнинг механик таркиби аниқланади. Шунинг учун биз қуйидаги тупроқнинг механик анализ усуллари билан танишиб ўтамиз.
Тупроқ таркибидаги минерал зарраларни майда-йириклигига қараб ажратиш, яъни механик анализ зарраларнинг катта-кичиклигига, шаклига ва уларнинг солиштирма оғирлигига боғлиқ.Тупроқнинг механик таркибини анализ қилиш:далада ва лаборатория шаротида ўрганиш усуллари мавжуд:лаборатория шароитида тупроқнинг механик таркибини анализ қилишнинг элаш, оқар сувда бўтаналаш (Шене), лойқа сувда бўтаналаш (Сабанин, Вилъямс, Робинзон ва Орлов) ҳамда тупроқнинг энг майда (коллоид) заррачаларини центрифугалаш йўли билан аниқлаш усуллари бор.
Туроқнинг механик таркибини далада ўрганиш усуллари:
Қуруқ усул:бунинг учун озгина тупроқ олиб қўлнинг кафти устида яхшилаб эзилади,сўнгра енгил пуфлаб,кафтда қолган чанг заррачалари миқдори орқали тупроқнинг механик таркиби аниқланади.Агарда текширилаётган ер тупроғининг механик таркиби қанча оғир бўлса, кафтда қолган тупроқ зарраси шунча кўп бўлади.Кафтда тупроқ заррачаси кам қолса тупроқ ўрта қумоқ,тупроқ заррачаси пуфлаганда кафтда қолмаса,бу тупроқ енгил қумоқ тупроқ эканлигини билдиради.Бундан ташқари тупроқнинг механик таркибинианиқлашда оддий усул-бармоқлар билан тупроқ зарраларини эзиб кўриб,зарралар дағал бўлса,тупроқ оғир қумоқ,зарралар майин бўлса ўрта қумоқ,тупроқ ун каби жуда майин бўлса енгил қумоқ эканлиги маълум бўлади.
Далада лой қилиб, халқачалар ясаб ҳам тупроқнинг механик таркиби аниқланади.Бунинг учун 20-30дан 50 граммгача тупроқ кафтга олиниб,бироз сув қўшиб лой тайёрланади ва лойдан халқачалар ясалади.Халқачаларнинг ташқи холатига қараб; қум,қумли-қумоқ,қумоқ ва соз каби механик гурухларга ажратилади: қумдан халқача ясаб бўлмайди,қумли-қумоқ тупроқдан ясалган халқачада ёриқлар кўп бўлиб,халқача мустахкам бўлмайди.Қумоқ тупроқдан ясалган халқачада ҳам ёриқлар бўлади.Соз тупроқдан ясалган халқачада ёриқлам бўлмайди.Халқача ясаш усули:Кафтга тупроқ олиниб,сув қўшиб,лой қилинади.Лой кафтда пишитилади ва бармоқ шаклида халқача ясалади.
Тупроқни механик анализ қилишнинг элаш ва лойқа сувда бўтаналаш каби усуллари кўп ишлатилади.
а) Элаш усули. Тупроқнинг механик таркибини аниқлашнинг энг оддий усули бўлиб, унинг йирик (скелет) қисми, яъни 1 мм дан катта бўлган зарраларини ҳар хил гуруҳларга ажратишда ишлатилади. Бунинг учун анализга олинган скелетли тупроқ махсус металл элакчаларда (кўпинча 0,25; 0,5; 1;2; 3; 5; 7; 10 мм ли) эланади
Ишлаш тартиби. Анализ учун тайёрланган ва структураси йўқотилган скелетли тупроқдан 200-400 г олиниб, тешиклари ҳар хил катталикдаги устма-уст қўйилган элакчалардан ўтказилади (элакчалар тартиб билан йирик кўзлиси юқорига, майда кўзлиси пастга жойлаштирилган бўлади) ва ҳар қайси элакчада қолган зарраларнинг соф оғирлиги маълум бўлган чинни пиёлачаларга солинади ва техник тарозида ўлчаниб, ҳар қайси гуруҳ зарранинг фоиз миқдори қуйидаги формула ёрдамида топилади.

Хқа*100

Н

Х-тупроқ зарраларининг (скелетли) фоиз миқдори; а-тупроқ оғирлиги (ҳар қайси элакчадаги), г ҳисобида; 100-% га айлантириш коэффициенти;Н- тупроқ оғирлиги (анализ учун олинган),г ҳисобида.

Тупроқлар механик элементларининг йириклигига кўра таснифи.