Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

Иқлим гуруҳлари 10 ⁰С дан юқори бўлган ҳарорат йиғиндиси
Совуқ қ(утб) иқлим <600⁰
Мўътадил совуқ % (бореал) 600° - 2000°
Мўътадил илиқ (Суббореал) 2000⁰ -3800°
Илиқ (субтропик ) 38000-8000⁰
Иссиқ >8000⁰
Иқлимнинг термик гуруҳлари ер ишларида минтақалар тарзида
тарқалгани учун, уларни биотушм ёки тупроқ биотермик минтақалари
деб аталади.Ёғинлар билан намланиш шароитларига кўра иқлимнинг қуйидаги;6 асосий группалари ажратилади:
Иқлим гуруҳлари: Намланиш коэффиценти
Жуда нам (экстрагумид) > 1,33
Нам (гумид) 1,33-1,00
Ярим нам (смигумид) 1,00-0,55
Ярим қуруқ (смиарид) 0,55-0,33
қуруқ (арид) 0,33-0,12
Жуда қуруқ(экстраарид) <0,12
Рельеф–3гуруҳга: макрорельеф, мезорельеф ва
микрорельефларга ажратилади. Макрорельф деганда текислик, баланд
текислик, тоғлар сингари йирик рельеф формалари тушунилади. Бу
рельеф хаво оқимнинг ҳаракатига таъсир этиб, катта майдонлар иқлимини шакллантирищда иштирок этади. Мезорельеф баландликни кам ўзгарадиган адир-қирлар паст баландликлар ва водийлар каби рельеф шакллари киради. Мезорельеф тупроқда ёруғлик, иссиқлик ва намни тўпланиши ва тарқалишида асосий роль ўйнайди. Микрорельеф -
рельефнинг кичик, паст шакллари бўлиб, уларга пастқам жойлар,
дўнгчалар ва ер юзаси нотекисликлари киради. Микрорельеф
тупроқнинг нотекис намланшпи, физик, кимёвий, хоссалари, озуқа ва туз
режимига таъсир қилади ва тупроқларнинг комплекс ҳолда тарқалишида
асосий роль ўйнайди.Ўсимлик ва ҳайвонот олами - тупроқ пайдо қилиш жарёнларга таъсир этувчи энг қудратли омиллардан бири - тирик организмлар,яънибиологик омиллар. Тупроқнннг пайдо бўлишининг бошланғич даври ҳам турли организмларнинг тупроқ она жинсларига
таъсири билан боғлиқ.
Тупроқнинг ёши - тупроқ пайдо қилувчи жараёнлар маълум вақт
бирлигида кечади. МДХни жанубида тарқалган бўз, каштан ва қора
тупроқлар ёши шимолдаги ўрмон-сур, подзол, тундра, арктика тупроқлар
ёшига нисбатан анча катта. Дарё террасаларида - дарё еохилларида энг ёш тупроқлар тарқалган, ундан кейин биринчи терраса, сўнгра иккинчи,
учинчи ва ҳоказо. Террасалар бўйича ёши ошиб боради. Тупроқнинг абсолют ва нисбий ёши ажратилади. Тупроқ пайдо бўлишидан бошлаб хозирга қадар ўтган вақт абсолют ёш ҳисобланади. Нисбий ёш тупроқ пайдо бўлиш жараёнлардаги турли босқичларнинг бир бири билан алмашинув вақтини ҳарактерлайди.
Инсонлар ўзининг қишлоқ хўжалигидаги фаолияти билан тупроқ ва тупроқ пайдо қилувчи табиий омилларга катта таъсир этади. Шунинг учун юқоридаги 5 та омилларга яна бир омил антропоген омил қўшилади. Тупроқ табиий шароитларининг ўзаро биргаликдаги таъсири натижасида шаклланади ва аста-секин ўзгаради. Инсонларнинг тупроққа йўналтирилган таъсир этиш натижасида тез ва қисқа муддатда ўзгариши мумкин. Инсонларнинг тупроқ унумдорлигини оширишга қаратилган тадбирлар натижасида янги маданий, самарали ва потенциал унумдорлиги юқори бўлган тупроқ юзага келади. Аммо тупроқдан нотўғри фойдаланиш, аксинча тупроқ унумдорлигини пасайишига олиб келади.
Муайян табиий шароитларда, тупроқ пайдо қилувчи омилларнинг таъсирида, турли она жинслардан тупроқ профилининт шаклланиши тупроқнинг ривожланишя дейилади. Эволюцияси деганда тўлиқ равишда яхши ривожланган тупроқларнинг тури ва янги вужудга келадиган тупроқ пайдо қилувчи омиллар таъсирида ўзгариши тушунилади. Бунинг натижасида муайян генетик типчага кирадиган тупроқ бошқа типчага ёки типга утади. буларга сабаб: 1) иқлимнинг совиши ёки исиши, намликни ошиши ёки қуруқлашуви;2) релъефига кўра грунт сувларни ўзгариши; 3) тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари натижасида тупроқ таркиби ва тузилишида рўй берадиган ўзгаришлар.
2. Тупроқларни ўхшаш белгилари, келиб чиқиши ва унумдорлиги каби хусусиятларга кўра муайян гуруҳларга бирлаштиришга тупроқ классификацияси (таснифи) дейилади. МДХ тупроқларини классифи-кациялаш муаммолари билан В.В.Докучасв, Н.М. Сибирцев, П.Е.Коссович, Н.Д.Глинка, Е.Е.Неуструев, К.К.Гедройц, Е.Н.Иванова, Н.Н. Розов, И.П.Герасимов, А.А.Завалишина ва бошқалар. Ўзбекистон тупроқлари бўйича Реепубликамиз олимлари М.У.Умаров, Е.А.Шувалов, Н.В.Кимберг, Б.В.Горбунов, А.З.Генусов, Р.Қўзисв ва бошкаларни хизматлари катта бўлди.
Тип - деб, деярли бир хилдаги тупроқ пайдо бўлиш жараёнлари кечадиган, ҳамда ўхшаш физик-географик шароитларда катта майдонларда шаклланган конкрет тупроқлар айтилади. Тупроқ типлари-нинг энг муҳим белгилари: l) тупроққа тўпланадиган органик моддалар ва улар парчаланиши, ўзгариш жараёнларнинг деярли бир хил бўлиши; 2) тупроқ минерал ва органик минерал моддалар синтезидаги жараёнларнинг бир хиллиги; 3) моддалар миграцияси ва 4) тупроқ профили тузилишияинг бир хилда бўлиши; 5) тупроқ унумдорлигини ошириш тадбирлари ягона йўналишда олиб борилиши. Тупроқ типлари экологик - генетик синфлар ва қаторларга бирлаштирилади. МДХда 8 та экологик- генетик синф ва 4 та генетик қаторлар ажратилган. Хозирда МДХда 100 га яқин тупроқ типлари, Ўзбекистонда 22 тип ва 59 типчалар ажратилган.
Типча - тупроқ типлари орасида ажратиладигаи таксономик бирлик бўлиб, асосий ҳамда қўшимча тупроқ пайдо қилувчи жараёиларнииг боришидаги айрим сифатли фарқлар билан ҳарактерланади. Типчаларга бўлаётганда тупроқ пайдо қилувчи жараёнларни зонал (шимолдан жанубга қараб) ўзгариши билан бирга фациал (шарқдан Fapбra қараб) ўзгариши ҳам эътиборга олинади.
Авлод-типчалар орасидаги тупроқ гууруҳларини ўзига бирлаш-тиради. Тупроқларнинг генетик хусусиятлари (она жинслар тузилиши ва таркиби, грунт сувлар таркиби) кўплаб маҳаллий шароитларнинг тупроқ пайдо бўлиш жараёнларига таъсири натижасида (шўрхокланиш, шўртобланиш, карбонатланиш ва ҳоказо.) юзага келади.
Тур - авлодлар орасида ажратиладиган тупроқ группалари бўлиб, тупроқ пайдо қилувчи жараёнларнинг бориш жадаллигига кўра ажратилади (гумус тўпланиши, чуқурлиги, шўрланиш даражаси, эрозияланиш даражаси в.хк), тур тупроқ бўлиш жараёнининг миқдор жиҳатларини акс эттиради.
Тур хили - тупроқнинг юқори қатламлари ва она жинсларининг механик таркибига кўра ажратилади.
Разряд -тупроқ она жинсларининг келиб чиқиши асосида бўлинади.
Тупроқшуносликда -номенклатура деганда тупроқларнинг хоссалари ва классификацияда турган ўрнига қараб номланиши тушунилади. Тупроқлар диагноетикаси - классификациялашдаги муайян бўлимига киритиш учун имконини берадиган тупроқнинг алохида белгилари йиғиндиси ҳисобланади.
3. Тупроқларнинг кенглик бўйича тарқалишида маълум географик қонуният мавжуд. Текислик территориялари бўйлаб тупроқларнинг табиий шароитлари деярли бир хил бўлган муайян географик кенгликларда маълум тупроқ типлар тарқалишини горизонтал зоналлик дейилади. Тоғли ўлкаларда тупроқларнинг, текисликлардаги кенгликлар бўйлаб тарқалган тупроқлар сингари, вертикал йўналиш бўйича алмашинишини вертикал зоналлик дейилади. Ҳозиргивақтда тупроқларни географик районлаш-тиришда таксономик бирликларининг қуйидаги системаси қабул қилинган: тупроқ-биоиқлим минтақаси, тупроқ - биоиқлим ҳудуди, тупроқ зонаси, тупроқ зоначаси, биоиқлим фацияси, тупроқ провинцияси, тупроқ округи ва тупроқ райони. Тупроқ - биоиқлим минтақаси тахминан термик минтақаларга тўғри келади. Ушбу минтақа ўзининг атмосфера ёғинлари билан намланиш даражасига кўра қуйидаги ҳудудларга бўлинади: нам (гумид ва экстрагумид), ўтувчи (субгумид ва субарид) ва қуруқ (арид ва экстраарид).
Тупроқ зонаси - текис территорияларни тупроқ географик районлаш-тиришдаги асосий бирлик ҳисобланади. Тупроқ зонаси муайян тупроқ типларини баъзан гидрозонал тупроқларни ўз ичига оладиган
тупроқ биоҳудудлари майдонининг бир қисмидир.
Тупроқ зоначаси тупроқ тупроқ зонасининг бир қисми бўлиб, зонал тупроқлар орасида маълум тупроқ типчалари ифодаланган бўлади.
Тупроқ фацияси - тупроқлар ўзининг температура режими ва
мавсумий иамланиши билан фарқ қиладиган тупроқ зонасининг бир қисми
ҳисобланади. Тупроқ провинциялари - маҳаллий тупроқ ҳосил бўлиш
хусусиятлари билан фарқланадиган тупроқ зона ёки зоначасининг бир
қисми айтилади.
Тупроқ округи - тупроқ провинциясининг бир қисми бўлиб,
тупроқ пайдо бўлишига таъсир этувчи омиллар: жойнинг рельефи,
иқлими, ўсимликлари, гидрогеологик хоссалари сингари ўзига хос
хусусиятлари билан ҳарактерланади.
Тупроқ райони - тупроқ округининг бир қисми бўлиб, тупроқ
қопламининг бир хиллиги билан ажралиб туради ҳамда тупроқнинг
самарали унумдорлигини оширишга қаратилган деярли бир хилдаги
тадбирларни олиб боришни талаб этади.
МДХ территориясида 1) совуқ, (қутбий), 2) Мўътадил совуқ
(бореал), 3) мўътадил (Суббореал), 4) мўътадил илиқ (субтропик) каби
тупроқ биоиқлим минтақалари ажратилади. Ўзбекистонда иккита тупроқ -
биоиқлим минтақасини ажратилади: мўътадил ва илиқ субтропик. Тупроқ
географик районлаштиришнинг умумий схемасига кўра Ўзбекистон
территориясида ўзига хос 6 провинция, 27 округ ва 83 тупроқ районлари
ажратилади.
Саволлар:

1. 
   МДХда учрайдиган тупроқ биоиқлим минтақаларини характерлаб беринг?
   
2. 
   Чўл (арид) зонаси тупроқларининг морфогенетик хусусиятларидаги фарқлар асосида қандай провинцияларга ажратилади?
   
3. 
   Интрозонал тупроқлар деганда қандай тупроқлар тушунилади?