Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети агрокимё ватупроқшунослик кафедраси

5-мавзу. Республикада тарқалган бўз ва бўз-ўтлоқи тупроқларнинг хозирги экологик ва мелиоратив ҳолати.

1. 
   Бўз тупроқлар зонасининг табиий шароити, генизиси, классификацияси.
   
2. 
   Оч тусли бўз тупроқлар тарқалиш и, ва хоссалари.
   
3. 
   Суғориладиган бўз тупроқларни узига хос хусусияти
   
4. 
   Оч тусли бўз тупроқлардан қишлок хўжалигида фойдаланиш.
   

Адабиётлар: 1, 2, 4, 5, 7, 12, 13, 16
1. Бўз тупроқлар Ўрта Осиё ва Козогистон тоғ олди зоналарида ҳамда Озорбайжон Кура-Аракс паст-текисликларида жойлашган. Бўз тупроқлар тупроқ иқлим шароитига кура-денгиз сатхидан 250 дан 1400- 1600 м баландликдан утади.
Бўз тупроқларини тарқалиш чегараси Ўзбекистонда ҳам бир хил эмас. Масалан, Тошкент вилояти куйи чегараси денгиз сатхидан 250-350 м., Зарафшон водийсида 350-400, Кашқадарё, Сурхондарё вилоятларида 450-500, гарбий Фарғонада тахминан 500 м. баландликда ўтади. Бўз тупроқларни турлича баландликлар бўйлаб тарқалиши, уларни Осиё қитъаси тоғ систсмаси вертикал зоналик қонуниятига киради ва буйсунади.
Тупроқ пайдо қилувчи шароитлар ҳам вертикал зоналик хусусияти яхши ифодаланган.
Иқлими континентал, Қуруқ ва иссиқ бўлиб, қиши анча юмшок ва илик- Январь ойи ўртача ҳарорат +2 дан ... 5°Е гача, июлда 26-30°Е га Қадар иссиқ бўлади. 10°Сдан юқори ҳароратли давр 170-245 кун бўлиб, ҳарорат йиғиндиси 3400-5400⁰С ни ташкил этади. Йиллик ёғин миқдори 250-350 мм.дан 600 мм.гача, ёғин асосан Совуқ даврларда, ҳамда баҳор ойларид серёғин бўлиб, ёзда кам ёғин бўлади.
Зонанинг рельефи кўплаб дарё ва сойлар билан булиниб. Tof олди зоналарида қиялик ва паст-тикисликлардан иборат. Тоғларга яқинлашган сари - қияликларни нишаблиги ошади, адирлар, ур- қирли ерлар бошланади. Тупроқ пайдо қилувчи она жинслар асосан лёсс, лёссимон жинслар, тоқга яқинлашган ерларда делювиал, пролювиаллардан иборат.
Ўсимликлари ҳам жойнинг абсолют баландлигага қараб узгаради. Зонанинг куйи қисмида 5-8 см.гача зич чим ҳосил қиладиган ранг-коврак ва эфсмер ва эфмероидлар бойчечак, чучимома, нухотак, сагон, лолақизғалдоқ, ёввойи арпа ва бошқалар ўсади. Зонанинг ўрта ва баланд қисмларида эфемерлар билан бирга оққурай, каррак, ялтирбош, буғдойиқлар, қузиқулок ўсади. Тоғ оралигидаги водийларда терак, тол, жийда ҳамда паст буйли чакалакзорлар учрайди.
Бўз тупроқларнинг генизиси ва классификацияси хакидаги дастлабки маълумотлар 1881 й. Николай Тейх Тошкент атрофида ўтказган текшириш ишларида, 1882 й. А.Миддендорф Фарғона водийсини тупроқларини текширганда бу тупроқларни сариқ тупроқ деб атаган.
Бўз тупроқларни келиб чиқиши туғрисида Н.А. Димо, Л И. Проса лов айниқса, Е. Е. Неуструевни 1908 йили Сирдарё вилоятида олиб борган тадқиқотлари асосидаги «бўз тупроқлар» терминни таклиф килган ва адабиётларга киритилган. Кейинчалик бўз тупроқларнинг генизиси сохасидаги мукаммал тадқиқотлар Н.А. Розанов томонидан олиб борилди ҳамда унинг «Ўрта Осиё бўз тупроқлари» 1951 й. монографиясида батафсил баён этилди. Ўзбекистонлик олимларни кўплаб типлари ҳам бўз тупроқларни ўрганишга қаратилган (М.Баходиров, Б.В. Горбунов, Н.В. Кимберг, М.Умаров, A.M. Расулов ва бошқалар). Ўзбекистон тупроқшунослар бўз тупроқларни биологик ва иқлим шароитларини ҳар томонлама урганиб бўз тупроқлар классификациясини ишлаб чиқганлар - улар учта типгача: Оч тусли бўз тупроқлар, типик бўз тупроқлар ва тўқ тусли бўз тупроқ ларга ажратилди.
2. Оч тусли бўз тупроқлар зонанинг анча қуруқ минтақасида тарқалган бўлиб, Чўл зонаси билан туташган, денгиз сатхидан 250-300, айрим қуруқ минтақаларда (Фарғона, Сурхон-Шерободда) 400-500 м.гача баландликга кутарилиб жойлашган. Оч тусли бўз тупроқлар тоғ этаги ён багирларида, Мирзачўл, Карши Чўлларида, Фарғона водийсининг ўрта қисмларида, Сурхондарё, Кашқадарё хавзаси ва бошқа худудларда тарқалган. Оч тусли бўз тупроқларни умумий майдони 2592 минг гектар. Оч тусли бўз тупроқларни морфологик тузилиши А+В горизонтини, қалинлиги 40-50 см., А горизонта 6-12 см, оч бўзғиш тусли, В, горизонта 20-25 см бироз малла тусли, В₂ карбонатли ок кузанакли доғла ри бор горизонта билан алмашинади. Тупроқни она жинс «Сарғиш, юмшок майда ғовакли горизонтта, пастки 150-180 см.да гипс ва бошқа тузлар учрайди.
Оч тусли бўз тупроқларни узига хос хоехуеусиятларндан бнри чириндини камлиги, А горнзонтнда гумус миқдори 1,2-1,4% , пастки қатламларида камайиб боради; озуқа моддалар азот 0,05-0,11 фосфор 0,10-0,14 ва калий 1,77-2,22% атрофида. Ҳозиргивактда суғориладиган ва лалми оч тусли бўз тупроқлар бу курсаткичлар 30-50% гача камайиб кетган. Купчилик майдонлардаги оч тусли бўз тупроқлар шўрланган, механик таркиби енгили эса дефляцияга чалинган.
3. Суғориладиган бўз тупроқлар - қишлок хўжалигида турли муддатларда фойдаланиб келаётган шароитда ривожланади. суғориладиган бўз тупроқлар узининг қатор хусусиятлари профилининг горизонтларига яхши булиниб туриши, гумусли горизон типи қалинлиги, чириндини кўп эмаслиги 1-1,8% , аммо суғориш суви билан келтирилган қатламларда чириндини куплиги ва горизонтларга тенг тарқалиши, карбонатли горизонтнинг яхши ифодаланмаганлиги билан ҳарактерланади. Қадимги суғориладиган воха - бўз тупроқларининг профилида сопол идишларнинг синиклари, суяк, кўмир бўлаклари ва бошқа уй буюмлари қўшилмалари учрайди. Жонзотлар - чувалчангларни актив фаолияти излари яхши кўриниб туради.
Суғориладиган бўз тупроқлар ўзларининг хусусиятларига кўра;

1.