Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент Давлат техника университети Р. Ф. Мингазов, Х. C исахўжаев, Р. К. Чембаев

Биринчи гуруҳ. Ёқилғи таркиби асосида етарлича аниқлик билан аниқланадиган ва унинг ёқиш технологиясига кам боғланган, ёқилғиларнинг ёниш маҳсулотлари зарарли қўшимчалардан иборат. Бу гуруҳга олтингугурт (IV) оксиди, учувчан кул, ваннадий бирикмалари ҳамда ёқилғи ёнишида кул таркибига ўтиб кетган бошқа қўшимчаларни киритиш мумкин.
Иккинчи гуруҳ. Фақат ёқилғи таркиби асосида эмас, балки кўпинча кенг миқёсда технологияга ва ёқилғини ёқиш таркибига кўра, яъни қуйидаги омилларга: буғ генераторининг қувватига, ёқилғини ёқишга тайёрлаш усулига, ўтхона қурилмасининг конструкциясига, ортиқча ҳаво ва бошқалар билан ёниш маҳсулотларида ҳосил бўлган зарарли қушимчаларга боғлиқ бўлади. Бу гуруҳга азот оксидлари, углерод (II) оксиди СО ва ёқилғиларнинг чала ёнишидан ҳосил бўлган бошқа маҳсулотлари: водород сульфид Н₂S ва концероген моддаларни киритиш мумкин. Бу моддаларни атмосферага ташланиши юқорида келтирилган омилларга қараб кенг оралиқда ўзгариши мумкин ва шунинг учун тажриба маълумотларини жалб қилмасдан туриб ҳисоблаш йўли билан аниқлаш мумкин эмас.
Учинчи гуруҳ. Ёқилғи ёнишидан эмас, балки бошқа сабабларга кўра, масалан: кўмир омборхоналарининг ва кул ташлаш жойлари тўзғишидан; темир йўл цистерналаридан мазутни оқизиш тизимларидан углеводород буғларини ажралиб чиқишидан; чанг тайёрлаш тизимларида кўмир кукунининг майин фракцияларидан кўмир чангларининг ажралиб чиқишидан ва бошқалардан зарарли моддаларни миқдоридан анча кам, уларни ҳисоблаш қийин ва шунинг учун кейинчалик буларни инобатга ҳам олмаса бўлади.
Тутун газларида учрайдиган турли хил қўшимчаларни зиёнлилик таъсирини йиғиш ва солиштиришга имкон берадиган алоҳида кўрсаткичларни аниқлашда қуйидаги фикрлардан фойдаланиш мумкин: зиёнлилик йиғиндисини тавсифлайдиган кўрсаткични ҳисоблашда миқдорий нисбатда шартли ёқилғиларга келтириш лозим, уларни заҳарлилигини эса ушбу қўшимчани энг юқори рухсат этилган концентрациясини РЭМни кулнинг энг юқори рухсат этилган концентрациясига РЭМга нисбатан ифодаланади.
Шундай қилиб, зиёнлилик йиғиндисини тавсифлайдиган кўрсаткич қанча юқори бўлса, атроф–муҳитни ҳимоялашга солиштирма сарфлар шунча юқори бўлади. Буларнинг ҳаммасини иссиқлик электр станцияларини лойиҳалашда, ишга туширишда, унинг қувватини оширишда ҳамда кенгайтиришда инобатга олиш зарур бўлади.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. 
   ИЭС ташламалари таркибини сўзлаб беринг.
   
2. 
   ИЭС ташламалари атроф-муҳитга қандай таъсир этади?
   
3. 
   Олтингугурт оксидини камайтириш усуллари қандай?
   
4. 
   Азот оксидларини ҳосил қилинишини камайтириш усуллари нималардан иборат?
   
5. 
   ИЭСларда оқава сувларнинг қандай турлари мавжуд?
   
6. 
   Сув ҳавзаларига ИЭСларнинг зарарли ташламаларини камайтиришнинг қандай усуллари мавжуд?
   
7. 
   Органик ёқилғиларни ёқишда уларнинг атроф-муҳитга зарарли таъсири қандай баҳоланади?