Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик институти

Империялар ёки буюк салтанатлар даври қадимшунослар таснифидаги темир асри билан мос келиб, қадимги дунёнинг (милоддан аввалги даврнинг) I мингйиллиги – милодий эранинг IV-V асрларигача (илк Ўрта асрлар) бўлган даврни шартли равишда ушбу ном билан аташ мумкин. Чунки бу даврда суғорма деҳқончилик асосига қурилган унча катта бўлмаган яхлит шаҳар-давлатлар ўрнида борган сари турли жўғрофий шароитдаги катта ҳудудларни қамраб олган, таркибида турли-туман қабила ва элатлар бўлган улуғ салтанатлар вужудга келади. Айниқса, темир ва пўлат қуролларнинг кашф этилиши ушбу жараённи кучайтириб юборган омиллардан ҳисобланади. Империялар даврида сиёсий раҳбарлик кўпроқ жанговар кўчманчи чорвадор қабилалар вакиллари қўлига ўтади. Бундай қабилалар ўзига хос тараққиёт йўлини босиб ўтиб, ибтидоий уруғ жамоадан қабилага, ундан қабилалар иттифоқи ва ҳарбий демократияга асосланган кўчманчилар давлати даражасига кўтарилган бўлади. Бу даврда ҳокимият асосан муайян бир сулола қўлида марказлашади. Асотир тафаккур асосида Борлиқни идрок этиш мукаммал даражага кўтарилиб, қадим замон кишисининг дунёқараш тизими умумбашарий миқёс касб эта бошлайди. Бу давр ўрталаридан баъзи минтақаларда асотир тафаккур қобиғида фалсафий дунёқараш шакллана бошлайди ва илк фалсафий оқимлар вужудга келади. Айни шу давр охирларига бориб тавҳид таълимотини ўзида акс эттирган илоҳий китоблар умумминтақавий ва умумбашарий миқёс касб эта бошлайди.

Ўрта асрлар даври. Инсоният тамаддуни тараққиётининг бу даврида турли минтақа маданиятлари шаклланиб, маънавий жиҳатдан юксак такомил босқичларига эришди. Европа маданияти бу даврнинг энг охирги қисмида юксала бошлаган бўлса, Узоқ Шарқ, Жанубий Осиё (Ҳиндустон) ва мусулмон минтақа маданиятлари деярли бутун Ўрта асрлар давомида изчил ривожланиб борди. Бу даврни шартли равишда милодий эранинг IV-V асрларидан то XVI аср бошларигача бўлган муддатни ўз ичига қамраб олади, дейиш мумкин. Бу даврда фалсафий тафаккур ривожланиб, турли оқимлар мукаммаллашиб борди. Инжил ва Қуръон китоблари асосида шаклланган тавҳид таълимотига асосланувчи диний эътиқод тизимлари умумжаҳоний миқёсда нуфуз ҳосил қилди. Тавҳидий тафаккур ривожланиб, улуғ алломалар ижодида ўз мукаммал ифодасини топа бошлади. Аммо ҳануз сиёсат майдонида эскича хурофотлар ҳукмронлиги барҳам топмади. Айни шу маънавият ва сиёсат соҳалари орасидаги, хавос ва авом, аҳли маъни ва аҳли сурат орасидаги номутаносиблик ушбу даврни Ўрта асрлар деб аталишига асос бўла олади.