Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

 
(8.1) 
бу ерда W
e
- электромагнит майдон энергияси, 

- асбоб 
қўзғалувчан қисмининг бурилиш бурчаги. 
Юқоридаги ифодани (8.1) бошқача кўринишда ёзиш 
мумкин: 
M=F(X
1

), 
яъни айлантирувчи моментни ўлчанадиган катталик ва асбоб 
қўзғалувчан қисмининг бурилиш бурчаги функцияси деб қараш 
мумкин. Ўлчаш асбобининг қўзғалувчан қисмига айлантирувчи 
моментдан ташқари акс (тескари) таъсир этувчи момент ҳам таъсир 
этиши лозим. Акс таъсир этувчи момент бўлмаганда эди, асбобнинг 
стрелкаси шкаласидан четга чиқиб кетган бўлар эди. Акс таъсир 
этувчи момент айлантирувчи моментга қарама-қарши йўналган 
бўлиб, қўзғалувчан қисминииг бурилиш бурчаги катталашиши 
билан ортиши лозим. Акс таъсир этувчи момент М

айлантирувчи 
моментга тенглашгунча (М=М

) қўзғалувчан қисм айлантирувчи 
момент таьсиридан бурилади. Кўп электр ўлчаш асбобларида акс 
таъсир этувчи момент тортқи, пружина ва осмаларнинг буралиши 
билан ҳосил қилинади. Бундай қурилмада акс таъсир этувчи 
момент қўзғалувчан қисмнинг бурилиш бурчагига тўғри 
пропорционал бўлади, яъни М

=-W

, бу ерда W тортқи ёки 
пружинанинг материали ва унинг ўлчамларига боғлиқ бўлган 
ўзгармас катталик, бу 

бурчагининг бирлигига (1° ёки 1 радианга) 
мос келувчи момент бўлиб, солиштирма акс таъсир этувчи момент 
деб аталади. 
Асбоб қўзғалувчан қисмининг турғун бурилиш ҳолати 
айлантирувчи ва акс таъсир этувчи моментларнинг тенглигидан 
топилади М=М

ва у умумий ҳолда қуйидагича ифодаланади: 

=
)
,
X
(
F
W
1


 
 
 
 
 
(8.2) 
бу ҳолатни 8.2-расмда кўрсатилган графикдан ҳам кузатиш 
мумкин. 

---

99 
8.2 расм
Асбоб динамик режимда ишлаганида, бошқача айтганда 
асбоб кўрсаткичи (сурилишида) жойидан қўзғалаётганида, юқорида 
айтилган айлантирувчи ва акс таъсир этувчи моментлардан 
ташқари бошқа моментлар ҳам ҳосил бўлади. Бу моментлар 
қўзғалувчан қисмнинг инерция моментидан, ташқи муҳит 
қаршилигидан ва металл элементлари бўлган ҳолда ҳосил 
бўладиган уюрма ток ва ҳоказолардан вужудга келади. 
Асбоб қўзғалувчан қисмининг ҳаракатланганида вужудга 
келадиган ва унинг
ҳаракатини тинчлантиришга интилувчи момент 
- тинчлантирувчи момент дейилади.
М
Т
 = Р(d

/dt)  (8.3) 
Бу момент тинчлантириш коэффициенти Р га ва 
қўзғалувчан қисмнинг бурчакли тезлигига d

/dt пропорционалдир. 
Тинчлантирувчи момент маълум даражада асбобнинг муҳим 
эксплуатацион параметрларидан бири - тинчланиш вақтини 
белгилайди.