Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

 

(8.10) 

(8.10) ифода электромагнит ўлчаш механизмларининг шкала 
тенгламаси деб аталади. Бурилиш бурчаги α ўлчанаётган токнинг 
квадратига тўғри пропорционал. Ғалтакдан ўзгарувчан ток ўтганда 
ҳам α учун бир хил (8.10) ифодага эга бўламиз. Бу ҳолда (8.9) 
ифодадаги I – токнинг эффектив қийматидир, шу сабабли 
электромагнит ўлчаш асбоблари ўзгарувчан ва ўзгармас ток 
занжирларида қўлланилиши мумкин. Уларнинг шкаласи нотекис 
бўлиб, квадратик характерга эга ва бундай шкаланинг бошланғич 
қисмидан фойдаланиш анча ноқулай.
Электромагнит ўлчаш механизмлари амперметр, вольтметр 
сифатида ва логометрик механизми принципида ясалганда эса 
фазометр, фарадометр ва чатотомерлар сифатида ишлатилади.
Афзалликлари: 

ҳам ўзгарувчан, ҳам ўзгармас ток занжирларида 
ишлатилади; 

бевосита катта қийматдаги токларни ҳам ўлчаши мумкин;

конструкцияси нисбатан содда.
Камчиликлари: 

шкаласи нотекис (квадратик) даражаланади; 

ўлчаш хатолиги бироз катта (магнитоэлектрикка нисбатан);

сезгирлиги юқори эмас. 
 
 

---

105 
8.5.3. Электродинамик ўлчаш асбоблари 
8.5-расм. Электродинамик ўлчаш асбоби 
Электродинамик ўлчаш асбоби 1, 1`-қўзғалмас ғалтаклар; 2- 
қўзғалувчан ғалтакдан иборат. 
Иккита бир хил 1 ва 1
1
қўзғалмас ғалтаклардан, қўзғалувчан 
2 ғалтакдан ўзгармас токлар I
1 
, I
2 
ўтганда ҳар бир ўрам атрофида 
магнит майдони ҳосил бўлади (8.5-расм). I
1
, I
2 
токлар ҳосил қилган 
магнит майдонларининг ўзаро таъсирида айлантирувчи момент М 
ҳосил бўлади. Токли қўзғалмас ва қўзғалувчан ғалтакларнинг 
электромагнит майдон энергияси қуйидагига тенг
W
е
=
,
M
I
I
I
L
2
1
I
L
2
1
12
2
1
2
2
2
2
1
1


 
(9.11). 
бу ерда
L
1
-
 
қўзғалмас ғалтакнинг индуктивлиги;
L
2 
- қўзғалувчан ғалтак индуктивлиги бўлиб, улар 
ғалтакларнинг ўзаро ҳолатига боғлиқ эмас; 
М
12
– ўзаро индуктивлик коэффициенти бўлиб, унинг 
қиймати қўзғалмас ва қўзғалувчан ғалтак ўқлари ўртасидаги 
бурчакка боғлиқ.
W
e
қийматини (9.1) ифодага қўйиб айлантирувчи момент 
ифодасини ёзамиз. 
 

d
dM
I
I
M
12
2
1

(9.12) 
106 
Айлантирувчи ва тескари таъсир этувчи моментлар ўзаро 
тенг бўлганларида асбоб қўзғалувчан қисми учун турғун мувозанат 
ҳолати вужудга келади.


W
d
dM
I
I
12
2
1

,
(9.13) 
бундан


d
dM
I
I
W
12
2
1
1

(9.14) 
(9.14) ифода электродинамик ўлчаш механизмларининг 
шкала тенгламаси деб аталади. Токлар ўзгарувчан бўлса қуйидаги 
ифодага эга бўламиз: 
,
d
dM
cos
I
I
W
1
12
2
1




(9.15) 
бу ерда φ – I
1 
ва I
2 
токлар ўртасидаги фаза силжиш бурчаги. I
1 
ва I
2 
токларнинг эффектив қиймати. Қўзғалмас ва қўзғалувчан ғалтаклар 
кетма-кет уланганда (9.15) ифода қуйидагича ёзилади:



d
dM
I
W
12
2
cos
1

(9.16) 
Бундай асбобларнинг шкаласи нотекис (квадратик) 
характерга эга бўлади.Электродинамик ўлчаш механизмлари 
амперметр ва вольтметрлар сифатида кам ишлатилади. Улар асосан 
қувватни ўлчаш учун ваттметр сифатида ва логометрик механизми 
принципида ясалганида эса фазометр ва частотомер сифатида 
ишлатилади.