Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

Чизиқлилик (Тўғри мутаносиблик)
Чизиқлилик баъзи диапазонда ўлчаш учун фойдаланиладиган 
методларнинг муҳим хоссаси бўлиб ҳисобланади. Жавоб 
чизиқлилигини тоза моддаларда ва реал намуналарда аниқлаш 
мумкин. Одатда чизиқлиликни миқдорий аниқланмайди, уни кўз билан 
ёки 
ночизиқлилик 
аҳамиятлилигининг 
мезонлари 
ёрдамида 
текширилади. Аҳамиятли ночизиқлиликни одатда ночизиқли 
даражаловчи тавсифномалар ёрдамида ҳисобга олинади ёки торроқ 
ишчи диапазонни танлаш йўли билан бартараф этилади. 
Чизиқлиликдан қолган ҳар қандай оғишлар одатда бир қанча 
ўлчанаётган қийматларни қамровчи умумий прецизионлик баҳосига 
киради ёки даражалаш билан боғлиқ бўлган ноаниқлик чегарасида 
қолади.
Топиш чегараси 
Методнинг яроқлилигини баҳолаш жараёнида топиш 
чегараси одатда ишчи диапазоннинг қуйи чегарасини белгилаш 
учунгина 
аниқланади. 
Аммо 
топиш 
чегараси 
яқинидаги 
ноаниқликлар алоҳида кўриб чиқишни ва махсус талқин этилишни 
талаб этиши мумкин, топиш чегараси қандай аниқланганидан қатъий 
назар унинг ноаниқликни баҳолашга тўғридан тўғри алоқаси йўқ.
Барқарорлик 
Кўп ҳужжатлар таҳлил методларининг яроқлилигини баҳолаш 
ва ишлаб чиқиш бўйича аниқ параметрларни ўзгартиришга 
натижалар сезувчанлигини бевосита тадқиқот қилишни талаб этади. 
80 
Одатда бу бир ёки бир неча факторларни ўзгартириш билан 
чақирилган таъсирлар тадқиқот қилинадиган «мустаҳкамликка 
синаш» ёрдамида амалга оширилади. Агар бундай синов аҳамиятли 
бўлса (ўз прецизионлиги билан солиштирганда) у ҳолда бу 
таъсирнинг кенглигини аниқлаш ва мувофиқ йўл қўйилган ишчи 
диапазонни танлаш учун муфассалроқ тадқиқот олиб борилади. 
Барқарорлик бўйича маълумотлар муҳим факторларнинг ўзгариш 
натижаларига таъсири ҳақида ахборот бериш мумкин. 
Селективлик/ спецификлик 
Қандайдир ўлчаш методи аниқ ўлчаш параметрларига бир 
маънода жавоб берадиган даража. Селективлик тадқиқотларида 
одатда мумкин бўлган ҳалал берувчи компонентлар таъсирини бу 
моддаларни бўш намуналарга ҳам, ишчи намуналарга ҳам қўшган 
ҳолда ва жавобни кузатган ҳолда ўрганилади. Олинган натижалар 
одатда ҳақиқий ҳалал берувчи таъсирлар унчалик аҳамиятга эга 
эмаслигини кўрсатиш учун фойдаланилади. Бундай тадқиқотларда 
бевосита жавоб ўзгариши аниқланганлиги учун бу маълумотлардан 
потенциал ҳалақитлар билан боғлиқ ноаниқликни баҳолаш учун 
фойдаланиш мумкин, бундан ташқари бунда ҳалақит берувчи 
моддалар концентрациялари диапазони ҳақида ахборот олинади.
Кузатиб бориш 
Турли лабораторияларда ёки ҳар хил вақтда олинган 
натижаларни ишонч билан солиштириш имконига эга бўлиш муҳим. 
Бу барча лабораториялар бир хил ўлчаш шкаласи ёки бир хил «санаш 
нуқтаси» дан фойдаланишлари билан таъминланади. Кўп ҳолларда 
бунга дастлабки миллий ёки халқаро эталонларга, мукаммал 
ҳолларда эса (узоқ муддатли келишув мақсадида). Халқаро 
бирликлар тизими (СИ) га олиб борувчи калибрлаш занжирини 
ўрнатиш билан эришилади. Яхши мисол бўлиб аналитик тарозилар 
ҳисобланади. Ҳар бир тарози эталон тошлари ёрдамида 
калибрланади, улар эса ўз навбатида (оқибатда) миллий эталонларга 
нисбатан калибрланади, шу тарзда килограммнинг дастлабки 
эталони билан ўзаро муносабатда бўлади. Маълум бошланғич 
қийматга олиб борувчи таққослашларнинг узилмас занжири умумий 
санаш нуқтасига «кузатиб бориш»ни таъминлайди ва бу турли 
инсонларнинг бир хил ўлчаш воситаларидан фойдаланишларини 
кафолатлайди. Оддий ўлчашларда турли лабораториялар 
ўртасидаги ўлчашларнинг келишилганлигига (ёки бир вақтда 

---

81 
ўлчашларнинг келишилганлиги) ўлчашлар натижасини олиш ёки 
текшириш учун фойдаланиладиган, бунга тегишли бўлган барча 
оралиқ ўлчашларни кузатиб боришни белгилаш туфайли 
эришилади. Шунинг учун кузатиб бориш ўлчашларнинг барча 
соҳаларида муҳим тушунча бўлиб ҳисобланади. 
Кузатиб бориш ноаниқлик билан чамбарчас боғлиқ ва кузатиб 
бориш ўзаро боғлиқ бўлган барча ўлчашларни келишилган ўлчаш 
шкаласида жойлаштиришга йўл қўяди, бунда ноаниқлик бу занжир 
халқаларининг «чидамлилиги» ни ва ўхшаш ўлчашларни 
бажарувчи 
лабораториялар 
ўртасидаги 
кутилган 
келишув 
даражасини тавсифлайди. 
Умуман, аниқ эталонга кузатиб бориладиган бўлиб 
ҳисобланувчи натижа ноаниқлиги бу эталон ноаниқлиги ва бу 
эталонга тегишли ўлчаш ноаниқлиги сифатида ифодаланади. 
Аналитик методика натижасининг кузатиб борилиши
умуман қуйидаги процедураларнинг (муолажаларнинг) қўшилиши 
билан белгиланиши лозим: 
- кузатиб борилаётган эталонлардан ўлчаш ускунасини 
калибрлаш учун фойдаланилади;
- дастлабки методни реализация қилиш ёки дастлабки 
метод натижалари билан солиштириш; 
- таққослаш намуналаридан тоза моддалар сифатида 
фойдаланиш;
- матрица жиҳатидан мос келувчи стандарт намуналардан 
фойдаланиш;
- маълум, яхши аниқланган методика билан солиштириш.
Ўлчаш ускунасини калибрлаш 
Барча ҳолларда фойдаланилаётган ўлчаш ускунасини 
калибрлаш мувофик эталонга кузатиб борилиши лозим. Методнинг 
ўлчаш босқичи кўпинча микдорий тавсифномаси СИ га кузатиб 
бориладиган таққослаш намунаси ёрдамида даражаланади. Бундай 
амалиёт методиканинг бу қисми учун натижаларнинг СИ га кузатиб 
борилишини таъминлайди. Бироқ, ўлчаш босқичидан олдин 
бўладиган операциялар учун кузатиб боришни белгилаш ҳам 
зарурдир. 
 
 
 
82 
Таққослаш намуналаридан тоза моддалар сифатида 
фойдаланиш 
Кузатиб боришни маълум микдордаги тоза моддани 
таркибига олувчи тоза модда ёки намуна кўринишидаги таққослаш 
намунаси ёрдамида кўрсатиш мумкин. Буни, масалан, маълум 
қўшимчаларни бўш намуналарга ёки таҳлил қилинаётган намунага 
қўшиш билан қилиш мумкин. Бироқ, ҳар доим фойдаланилган 
эталон ва таҳлил қилинаётган намуна учун ўлчаш тизими 
жавобидаги фарқни баҳолаш зарур. Афсуски, кўп ҳолларда, 
хусусан, маълум кўшимчаларни қўшишда, жавоблардаги бу фарқни 
тузатиш бу тузатишнинг ноаниқлигидек катта бўлиши мумкин. Бу 
тарзда, натижанинг кузатиб борилиши умуман олганда СИ 
бирликларига ўрнатилиши мумкин бўлса ҳам амалиётда энг оддий 
ҳолатлардан ташқари натижа ноаниқлиги номақбул бўлиши ёки 
миқдорий аниқланмаган бўлиши мумкин. Агар ноаниқликни 
миқдорий аниқлаш мумкин бўлмаса, у ҳолда кузатиб бориш 
ўрнатилмайди. 
Стандарт намунани қўллаш 
Кузатиб боришни матрица жиҳатдан яқин бўлган стандарт 
намуна (СН) да, бу СН нинг аттестатланган қиймати (қийматлари) 
билан олинган ўлчаш натижаларини солиштириш йўли билан 
кўрсатилади. Бу мос келувчи «матрица» СН мавжуд бўлганда, 
таққослаш намунасини тоза модда кўринишида қўллаш билан 
таққослаганда ноаниқликни камайтириши мумкин. Агар СН қиймати 
СИ га кузатиб борилган бўлса, у ҳолда бу ўлчашлар СИ 
бирликларига кузатиб боришни таъминлайди. Бироқ хатто шу ҳолда 
ҳам натижа ноаниқлиги айниқса намуна таркиби ва СН таркиби 
ўртасида етарли мувофиқлик бўлмаган ҳолларда номақбул катта ёки 
хатто микдорий аниқлаб бўлмайдиган бўлиши мумкин. 
Маълум методика билан солиштириш 
Натижаларнинг айнан бир хил таққослана олинишига кўпинча 
фақатгина яхши аниқланган ва умум қабул қилинган методикага 
нисбатан эришилиши мумкин. Одатда бу методика кириш 
параметрлари атамаларида аниқланади; масалан, экстракциянинг 
аниқ вақтининг, зарралар ўлчовининг вазифалари ва бошқалар. 
Бундай 
методикани 
қўллаш 
натижалари ушбу кириш 
параметрларининг қийматлари мувофиқ эталонларга кузатиб 
борилганда кузатиб бориладиган бўлиб ҳисобланади. Натижа 

---

83 
ноаниқлиги 
меъёрланган 
кириш 
параметрларининг 
ноаниқликларидан ҳам, меъёрланишнинг тўлиқ эмаслигидан ҳам, 
шунингдек методикани бажаришда ўзгарувчанликдан ҳам юзага 
келиши мумкин. Агар, кутилаётганидек, альтернатив методика 
натижалари умум қабул қилинган методика натижалари билан 
таққосланса, у ҳолда қабул қилинган қийматларга кузатиб боришга 
умум қабул қилинган ва альтернатив методикалар бўйича олинган 
натижаларни таққослаш йўли билан эришилади.