Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат техника университети

 
СИ: Халқаро бирликлар тизими 
 
СО: Стандарт намуна 
 
МВИ: Ўлчашларни бажариш методикаси 
Умумий қоидалар 
Методлар яроқлилигини баҳолаш 
Изоҳ - Бу ерда ва бундан кейин метод (методлар) 
дейилганда ўлчашларни бажариш методикалари ва синовлар 
методикалари тушунилади. 
Амалиётда эскирган ўлчашлар учун қўлланиладиган аниқ 
мақсаднинг методларини кўпроқ уларнинг яроқлилигини баҳолаш 
бўйича тадқиқотлар жараёнида белгиланади. 
Бундай тадқиқотларнинг натижалари методларнинг умумий 
тавсифномалари бўйича ҳам, унга таъсир этувчи алоҳида факторлар 
бўйича ҳам ахборот беради ва бу ахборотдан ноаниқликни баҳолашда 
фойдаланиш мумкин. 
Изоҳ - Методлар яроқлилигини баҳолаш (validation of 
methods) чет элда қабул қилинган ўлчашлар сифатини таъминлаш 
тизимининг муҳим ташкил этувчиси бўлиб ҳисобланади. 
«Validation» атамаси тегишли тушунчаларнинг турли мазмуни 
сабабли миллий метрологияда қабул қилинган «аттестатлаш» 
атамаси билан тенг маънога эга эмас. Қонуний метрология 
процедураси сифатида амалга ошириладиган методикаларни 
аттестатлаш методиканинг унга қўйилган метрологик талабларга 
мувофиқлигини ўрнатишни мақсад қилиб қўяди. Бунда диққат 
марказида олинган натижалар хатоликларининг тавсифномалари 
бўлади. 
Методнинг 
яроқлилигини 
баҳолаш 
одатда 
самарадорликнинг қатор кўрсаткичларини белгилашдан (топиш ва 
аниқлаш чегараси, селективлик/спецификлик, яқинлашиш ва қайта 
ишлаб чиқариш, барқарорлик ва бошқалар) ва улар асосида аниқ 
ўлчаш масаласини ечиш учун методнинг яроқлилигини муҳокама 
қилишдан иборат бўлади. Яроқлиликни баҳолаш бўйича 
тадқиқотлар 
натижаларидан 
ноаниқликни 
(хатолик 
тавсифномаларини) топишда фойдаланиш мумкин. 
Методнинг яроқлилигини баҳолаш бўйича тадкиқотлар 
самарадорликнинг умумий кўрсаткичларини аниқлаш мақсадига 
эгадир. Уларни методни ишлаб чиқиш ва унинг лабораториялараро 
78 
тадқиқоти жараёнида ёки ички лаборатория тадқиқоти дастурига 
риоя 
этган 
ҳолда 
белгилайдилар. 
Хатоликнинг 
ёки 
ноаниқликнинг алоҳида манбалари одатда прецизионликнинг 
умумий 
тавсифлари 
билан 
солиштирилганда 
аҳамиятлироқ 
бўлганидагина кўриб чиқилади. Бунда тиргак таҳлил натижаларига 
тегишли тузатишларни киритишдан кўра, муҳим самараларнинг 
аниқланиши ва йўқотилишига қилинади. Бу потенциал муҳим таъсир 
ўтказувчи 
факторлар 
умумий 
прецизионлик 
билан 
солиштирилганда аҳамиятлиликка белгиланганда, текширилганда 
бу факторларга эътоборсизлик билан қараш ҳолатига олиб келади. Бу 
шароитларда тадқиқотчилар кўпчилик тартибли самараларнинг 
аҳамиятсизлиги исботи ва қолган аҳамиятли самараларнинг баъзи 
баҳоланишлари билан бир қаторда умумий самарадорлик 
кўрсаткичларига эришадилар. 
Методлар яроқлилигини баҳолаш бўйича тадқиқотлар
одатда қуйидаги тавсифномаларнинг баъзилари ёки барчасининг 
аниқланишини ўз ичига олади:
Прецизионлик 
Прецизионликнинг асосий тавсифномалари яқинлашиш ва 
қайта ишлаб чиқаришнинг стандарт оғишларини (ГОСТ ИСО 3534-1 
ва ГОСТ ИСО 5725-2), шунингдек оралиқ прецизионликни (ГОСТ 
ИСО 3534-3) ўз ичига олади. Яқинлашиш лабораторияда, қисқа вақт 
оралиғида битта оператор томонидан, бир нусҳадаги ускунада 
кузатилган ўзгарувчанликни тавсифлайди ва уни ушбу лаборатория 
чегарасида ёки лабораториялараро тадқиқотлар доирасида баҳолаш 
мумкин. Муайян метод учун қайта ишлаб чиқаришнинг стандарт 
оғишини бевосита лабораториялараро тадқиқотлар ёрдамида баҳолаш 
мумкин ва у худди шу намунани бир неча лабораторияларда таҳлил 
қилинганда натижалар ўзгарувчанлигини тавсифлайди. Оралиқ 
прецизионлик бир ёки кўпрок факторлар, жумладан вақт, ускуна 
ёки битта лаборатория чегарасидаги оператор ўзгарганида 
кузатиладиган натижалар вариациясини тавсифлайди; бунда қайси 
факторлар муттасил туришидан қатъий назар турли кўрсаткичларга 
эришадилар. Оралиқ прецизионликни кўпроқ битта лаборатория 
доирасида баҳолайдилар, лекин уни лабораториялараро тадқиқотлар 
ёрдамида 
белгилаш 
мумкин. 
Аналитик 
методиканинг 
прецизионлиги у алоҳида дисперсияларни жамлаш орқали ёки 
методикани тўлиқ тадқиқот қилиш йўли билан аниқланишидан 

---

79 
катъий назар умумий ноаниқликнинг муҳим ташкил этувчиси бўлиб 
ҳисобланади.
Силжиш 
Қўлланилаётган методга боғлиқ бўлган силжиш одатда 
солиштиришнинг муносиб намуналарини ёки маълум қўшимчали 
намуналарни ўлчаш ёрдамида белгиланади. Мувофиқ таянч 
қийматларга тегишли умумий силжишни аниқлаш қабул қилинган 
эталонларга кузатиб боришни белгилашда муҳимдир. Силжишни 
ажратиб олиш (кутилган қийматга бўлинган кузатилган қиймат) 
кўринишида ифодаланиши мумкин. Аналитикнинг вазифаси 
силжишга эътибор бермасдан қараш ёки унга тузатиш киритишни 
кўрсатишдан иборатдир, лекин ҳар қандай ҳолда ҳам силжишни 
белгилаш билан боғлиқ ноаниқлик умумий ноаниқликнинг ажралмас 
ташкил этувчиси бўлиб қолади.