Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

Мавзуни мустақил ўзлаштириш бўйича саволлар

1. 
   Инфлатсия моҳияти
   
2. 
   Инфлатсияни иқтисодиётда пайдо бўлиши
   
3. 
   Инфлатсияни иқтисодиётда пайдо бўлишининг сабаблари
   
4. 
   Инфлатсиянинг ички ва ташқи сабаблари
   
5. 
   Инфлатсия турлари
   
6. 
   Дефлатсия ва дезинфлатсия
   
7. 
   Инфлатсия тўғрисида назария ва қарашлар
   
8. 
   Инфлатсиянинг кўрсаткичлари
   
9. 
   Инфлатсияга қарши узоқ муддатли чоралар
   
10. 
    Инфлатсияга қарши қисқа муддатли чоралар
    
11. 
    Марказий банк пул- кредит сиёсатининг хусусиятлари
    
12. 
    Марказий банк пул- кредит сиёсати самарадорлигини ошириш омиллари
    

9-мавзу. Пул ислоҳотлари
Режа

1. 
   Пул ислоҳатлари ҳақида тушунча.Пул ислоҳатларини амалга ошириш усуллари
   

2. 
   Ўзбекистон Республикасида амалга оширилган пул ислоҳотлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
   

9.1.Пул ислоҳатлари ҳақида тушунча.Пул ислоҳатларини амалга ошириш усуллари
Маълумки, яхши ишлаётган пул тизими жамиятнинг барча имкониятларидан фойдаланиш имкониятини беради, аксинча ёмон ишлаётган пул тизими пул муомаласини издан чиқариб ишлаб чиқариш даражасини кескин пасайтирар, иқтисодий бандликка ва баҳога, пулни сотиб олиш қувватининг пасайишига салбий таъсир кўрсатади.
Пул тизимидан фойдаланишдаги бу ҳолат ва мамлакатлар марказий банкларининг пулни барқарорлаштириш юзасидан кўриладиган чоралардан бири бўлиб, пул ислоҳатларини ўтказиш ҳисобланади. Бунда аксарият холларда муомаладаги (ҳаракатдаги) пул бирлиги ўрнига янги пул бирликлари чиқарилади
Жумладан , Ўзбекистон Республикасида мустақил давлатни ўз пул бирлигига эга бўлишлиги ҳамда муомалада бўлган собиқ иттифоқнинг рубл пул бирлигидан секин –аста воз кечиш нуқтайи назаридан келиб чиқиб республикада 1992 йилнинг 15- ноябридан эътиборан бир марталик купонлар муомалага киритилди
Шуни таъкидлаш лозимки, 1991-1992 йиллларда иттифоқнинг 1-100 рублигича бўлган майда купюралари сум-купон билан биргаликда муомалада бўлди.1993- йилнинг 15- ноябридан Россиянинг 5000 ва 10 000 рублларидан фойдаланиш таъқиқланди ва улар жамғарма банкага омонат сифатида топширилди
1994-йилнинг 15- апрелидан Россия банки банкноталаридан фойдаланиш таъқиқланди ва сум –купон ягона тўлов воситаси бўлиб қолди.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 1994- йил 18-июндаги фармонига асосан сўм, яни 1сўм 1000 сум –купон эквивалентида 1 июлдан муомалага киритилди.Сум купонларни чиқарилиш тўхтатилди ва 1-августгача муомалада бўлди.1994-йилнинг 1-августидан сум –купонлар жамғарма сифатида қабул қилинди.
Демак, юқоридаги сум-купонлардан фойдаланиш ва мамлакатнинг асосий миллий валютани жорий этиши билан боғлиқ юқоридаги ишлар мустақил Ўзбекистоннинг дастлабки пул ислоҳатларига тўғри келади.
Умуман, пул ислоҳати–пул тизимини тартибга солиш ва мустаҳкамлашга қаратилган давлат чора- тадбирларининг амалга оширилиши ҳисобланади.
Мамлакатимизни юқорида таъкидланганидек миллий валютага босқичма-босқич ўтишнинг маълум бир сабабларга эга:
1.Миллий пулнинг бирданига жорий этилиши иқтисодиётнинг умумий ҳолатига эмас, муомала тузуми (пул- кредит соҳасидаги муносабатлар ҳам мукаммал эмаслиги) ва банк соҳасидаги соф техник сабабларга кўра,унинг қийматини тушириб юбориши мумкин эди. Бу иқтисодиёт соҳасида кўнгилсиз ҳолатларни келтириб чиқариши мумкин эди.
2.Миллий пулнинг бирданига муомалага киритиш корханаларнинг рубллик ҳисобларини сумлик ҳисобларга айлантириш заруриятини туғдирар эди, бу эса МДХ мамлакатлари ўртасидаги хўжалик алоқаларига рахна соларди.(МДХ доирасида хар ҳил валюталар муомалада бўлган бир пайтда)
3.Милий валютага босқичма –босқич ўтиш ижтимоий талофатларни камайтиради. Бунда ҳар қандай пул ислоҳати, хусусан нархлар эркинлигига яқин бўлган шароитда ёки мусодара тариқасида ҳам бўлади.Масалан, пул 1:10,1:100,1:1000нисбати билан алмаштирилган тақдирда ҳам нарх –наво шу нисбат даражасидан пастга тушмайди.
Ҳар қандай пул ислоҳатида ҳам нарх –навони ўсиши рўй беради.Пулни алмаштириш нисбати қанча баланд бўлса, аҳоли жамғармасининг йўқотиши шунча кўп бўлади. Бирга бир нисбатда алмаштирилгандагина аҳоли кам жабр кўриши мумкин. Ўзбекистон ҳукумати халқи учун қулай бўлган ана шу ягона йўлдан борди.
Биздан аввал миллий валютасини жорий қилган республикаларда ҳар хил ёъллар билан оқиб келаётган, мол билан таъминланмаган қоғоз пулларининг кўпайиб кетганини ҳисобга оладиган бўлсак, бирданига миллий валютани жорий этиш, уни салоҳиятини жуда тушириб юборган бўларди.Рубл билан 1:1 нисбатида алмаштириш эса, пулимизни бирданига қадрсиз қилиб қўяр эди.
Шу асосда юзага келган шароитдан келиб чиқиб сум –купондан сўмга 1:1000 нисбатда ўтишни тақозо қилди.
Сум-купонга ўтиш Республикамизнинг Биринчи Президенти И.А.Каримовнинг таъкидлашича бизга катта синов бўлди. Танлаган йўлимиз “юмшоқ” услублар билан халқимизга кўп озар ва зарар еткизмасдан ортиқча ваҳима қўзғатмай, кучини йўқотган рублдан халос бўлишдан иборат эди.
Жаҳон амалиётида марказий банклар пул муомаласини барқарорлаштириш учун айрим ҳолларда қуйидаги ислоҳатлар усуллардан фойдаланади:
1.Нуллификатсия-бунда қадрсизланган пул батамом бекор қилиниб, муомалага янги пуллар чиқарилади.бу усул СССРда 1947,1961- йилларда,Ўзбекистонда 1994- йилда қўлланилди.
2.Револютсия – лотинча валютани қадрини ошишини билдиради. Бу усул 1922, 1928- йилларда Англияда, 1961,1969,1971- йилларда Германияда қўлланилган.
3.Деволятсия –лотинча валютани қадрини тушиши. Бу усул 1971,1973- йилларда АҚШ да қўлланилган;
4.Деноминатсия –муомаладаги пул миқдорини бир неча мартага қисқартириш. Бу усул Россияда 1921-1922, 1923, 1999- йилларда, Ўзбекистонда 1994- йилда қўлланилган.