|
6- Мавзу. Ўрта Осиёнинг Чор Россияси бошқаруви давридаги тарихий географияси. 1917-1920 йилларда Туркистон
Режа:
Ўрта Осиёнинг чор Россияси томонидан истило этилиши. Чор истилосига қарши миллий-озодлик курашлари географияси
Ўрта Осиёнинг чор Россияси бошқаруви давридаги тарихий географияси
1917-1920 йиллар сиёсий-тарихий географиясига тавсиф. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида Туркистонда иқтисодий ҳаёт
Ўрта Осиё хонликлари ҳудудларини босиб олишни мақсад қилиб олган чор Россияси ҳарбий маъмурлари 1847 йили Сирдарёнинг Орол денгизига қуйилиш жойларини эгаллаб олдилар. Россия ҳарбий қўшинлари 1853 йили Қўқон хонлигига қарашли Оқмачит қалъасини эгаллаб олдилар. Хонликнинг қалъани қайтариб олиш учун урунишлари беҳуда кетди. Генерал Черняев бошчилигидаги 2500 дан ошиқ рус қўшинлари 1862-1864 йилларда Пишпак, Тўқмоқ, Авлиёота, Туркистон ва Чимкент шаҳарларини эгалладилар. Қўқон хонлигининг Алимқул бошчилигидаги қўшинлари рус қўшинларини Чимкентдан ҳайдаб юборишга эришдилар. Бироқ бу вақтда Қўқонга ҳужум уюштирган Бухоро амири Насрулло қўшинларини қайтариш учун Алимқул шошилинч равишда Қўқонга жўнашга мажбур бўлди. Бундан фойдаланган рус қўшинлари Чимкентни яна эаллаб олдилар. 1865 йил 14 июнда руслар Тошкентга ҳужум қилдилар. Уч кунлик жангдан сўнг шаҳар таслим бўлди. 1866 йил рус қўшинлари Хўжанд ва Жиззах шаҳарларини ҳам эгалладилар. 1867 йил Ўрта Осиёнинг Россия империяси босиб олган ерлари, Сирдарё ва Еттисув вилоятлари таркибида Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилди1.
1866 йили империя ҳарбийлари Бухоро амирлигига қарашли Хўжанд ва Жиззах туманларини, 1868 йилда эса генерал Кауфман, генерал Абрамов бошчилигида Самарқанд ва Каттақўрғон шаҳарларидан тортиб Зирабулоққача бўлган ерлар ҳамда Зарафшоннинг юқори оқимларини босиб олдилар. Зирабулоқ тепаликларидаги бўлган жангда амир Музаффар қўшинлари енгилди ва Бухоро амирлиги 500000 сўм товон тўлаб, Россияга қарам давлатга айланди. Амирликнинг сўнгги йилларида унинг қўл остида Бухоро, Чоржўй, Қабоқли, Нурота, Кармана, Зиёвуддин, Хатирчи, Зирабулоқ, Шаҳрисабз, Китоб, Яккабоғ, Ғузор, Қарши, Чироқчи, Бойсун, Шеробод, Карки, Денов, Ҳисор, Балжувон, Қободиён, Қўрғонтепа, Кўлоб, Қоратегин, Дарвоз бекликлари бор эди.
1873 йили Хива хонлиги ҳам таслим бўлди. Муҳаммад Раҳимхон (Феруз) 2500000 сўм товон тўлади. Хива хонлиги ҳам қарам давлатга айланди. 1872-1876 йилларда Фарғона водийсида кўтарилган Пўлатхон (Етимхон) қўзғолонини бостириш баҳонасида водийга келган Скобелов бошчилигидаги рус қўшинлари Қўқон хонлигини тугатдилар ва унинг ҳудудларини Туркистон генерал-губернаторлиги ихтиёрига қўшиб юбордилар. Худоёрхон Оренбургга сургун қилинди2.
Бу вақтда генерал Головачев бошчилигидаги рус қўшинлари туркман уруғларини бўйсундириш учун уруш олиб бордилар. Туркманлар қарийб 10 йил давомида ўз мустақиллликларини сақлаб қолиш учун тенгсиз жанг қилдилар. Бироқ кучлар нисбати тенг бўлмаганлиги, ҳарбий тажрибасизлиги туфайли катта талофат кўриб енгилдилар. 1881 йил Гўктепа (Ашхобод) руслар томонидан эгалланди. 1884 йили Марв водийси Россия ҳарбийлари ихтиёрига ўтди. 1885-1887 йилларда Афғонистон билан чегаралар белгилаб олинди.
Шундай қилиб, асрлар давомида илм-фани, маърифати ва санъати билан жаҳон эътиборига тушган Туркистон ўлкаси Россия мустамлакасига айланди.
Туркистонда чоризмнинг сиёсий ва иқтисодий зулмига қарши ҳаракатлар XIX асрнинг 70-йилларидан бошланди. 1875-1876 йилларда Фарғонада Пўлатхон бошчилигидаги қўзғолон, 1871 йилдаги Етимхон бошчилигидаги Мингтепадаги ғалаён чоризм маъмурларини жиддий ташвишга солди.
1892 йил ёзида Тошкентда ҳам йирик қўзғолон бўлиб ўтди. Бу қўзғолон тарихга “вабо исёни” номи билан кирган. Шаҳарда вабо тарқалиши билан 12 та қабристон ёпиб қўйилди ва янги 4 та қабристон очилишигина эълон қилинди. Ваъда қилинган 4 та қабристон ўрнига фақат биттаси очилди. Натижада халқ оммавий қўзғолон кўтарди. Лекин қўзғолон қуролланган ҳарбийлар томонидан бостирилди3.
1898 йилда Андижонда Дукчи Эшон бошчилигидаги қўзғолон ҳам Россия империясининг ўлкадаги жабр-зулмига қарши кўтарилган оммавий ҳаракат эди. Қўзғолон раҳбари Муҳаммадали эшон 1898 йил 17 май куни халққа мурожаат қилиб, уларни мустамлакачиларга қарши қўзғолон кўтаришга даъват этади. Қўзғолончилар дастлаб Андижон ҳабий лагерига ҳужум қиладилар. Марғилон ва Ўш уездларидаги ҳарбий гарнизонларига ҳужум уюштириш эса амалга ошмай қолади. Чунки чор амалдорлари бундан хабар топиб, мудофаа учун зарур чораларини кўриб улгурадилар. Қўзғолон ҳақидаги хабарлар Наманган уезди ва Еттисув вилоятига ҳам етиб борди ва бу ердаги аҳоли томонидан қўллаб-қувватланди. Қўзғолон гарчанд Россия мустамлакачилари томонидан бостирилган бўлса-да, бу озодлик курашининг ёрқин намунаси бўлиб қолди.
Биринчи Жаҳон урушининг бошланиши Туркистондаги шундай ҳам оғир ҳаётни янада оғирлашишига олиб келди. Шундай шароит ҳукм сураётган бир пайтда 1916 йил 25 июнда подшо Николай II нинг мардикорликка олиш тўғрисидаги фармони эълон қилинади. Унга кўра Туркистон аҳолисидан ҳам 250 минг киши мардикорликка олиниши керак эди. Аммо бу ҳаракатга қарши Туркистонда йирик қўзғолонлар бўлиб ўтади. 1916 йил 4 июлда Хўжанд халқи қўзғолон кўтарди, айни пайтда, Самарқанд, Жиззах, ва Каттақўрғон туманларида ҳам ғалаёнлар бошланди. Фарғона, Сирдарё, Самарқанд, Еттисув, Закаспий вилоятларида авж олган ғалаёнлар кескинлашиб, йирик халқ қўзғолонига айланди. Бу қўзғолонлар ҳам чор маъмурлари томонидан аёвсиз бостирилган. Туркистон ўлкасидан 1916 йил сентябридан 1917 йил февралигача 123 минг киши мардикорликка олинган4. Подшо ҳукумати ағдарилгандан сўнг 1917 йил баҳорида мардикорлар орасида норозилик ҳаракатларининг кучайиши натижасида Муваққат ҳукумат мардикорларни ўз юртларига қайтаришга мажбур бўлган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
