Ўзбекистoн республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

la cuisin - c`est la 
chambre oú maman prépare le dїner, l`annivairsaire - c`est le jour de la 
naissance .
4) Сўзнинг маъносини контекстдан фаҳмлаб топтириш; 
5) Сўз ясаш қўшимчалари ёрдамида янги сўз маъноси топиш. Бу 
ўринда ўқитувчи ўқувчилар аввал ўзлаштирган сўзлардан фойдаланиши 
лозим. Масалан, ўқувчилар
l’école
cўзини аввалдан билишлари ҳисобга 
олиниб 
un écolier, une écolière
сўзларини сўз ясовчи қўшимчалари орқали 
янги маъно ифодаловчи от ясалаганлигини фаҳмлаб оладилар. Бу ўринда 
ўқитувчи «Ўйланг-чи, сиз билган негздан қандай маъно ифодаловчи от 
ясалган?» деб, ўқувчиларни фикрлашга йўллайди; 
6)Аввал ўрганилган синоним, антонимлардан фойдаланиш орқали янги 
сўз маъноси очиш. Масалан, ўқувчилар
la chаmbre
сўзини аввалдан 
биладилар, бугун сиз
la pièce
сўзинининг маъносини очмоқчисиз. Бунинг 
учун ўқитувчи «
C`est la chаmbre de Nicole - c`est la pièce de Nicole
” 
жумлаларини айтиб, ҳар иккала сўз бир хил маъно англатишини кўрсатади; 
7)
Янги сўз маъноси нутқ вазиятлари орқали ҳам очилиши мумкин. 
Нутқ вазияти битта гапдан ёки бир неча гапдан иборат бўлиши мумкин. Агар 
биз сўзни вазиятга мос ҳолатда, жараёнида ишлатсак, унда биз уни нутқ 
вазиятида қўллаган бўламиз. Масалан,
fermer
 
феълининг маъносини 
қуйидаги нутқ вазиятида очиш мумкин:
Aujourd`hui il fait trés froid. Il faut 
fermer la fenêtre.
8.Юқоридаги усуллардан фойдаланиш имконияти бўлмаган ҳолларда 
янги сўз маъноси она тилига таржима орқали тушунтирилади.
Ҳар 
бир 
сўз 
маъноси 
таржимасиз 
ёки 
таржима 
орқали 
тушунтирилганида худди биринчи ҳолатдагидек унинг график ифодаланиши 
кўрсатилиши, лозим бўлса товуш-ҳарф таҳлили ўтказилиб талаффузи 
шакллантирилиши, янги сўз билан иборалар , жумлалар ясаш, янги сўз 
ишлатилган жумлани матндан топиб, трансформация қилиш машқларини
бажартириш орқали дастлабки лексик ва нутқ кўникмалари 
шакллантирилади. Кейинги дарс босқичида янги сўзлар орқали ясалган 
коммуникатив топшириқларни жуфт ва гуруҳ бўлиб бажариш дастлабки 
лексик кўникмаларни янада мустаҳкамлайди. 
Янги лексика маъносини очишда таржимасиз усулдан фойдаланишнинг 

---

57 
қуйидаги афзалликлари бор:
1) ўқувчиларни мустақил фикрлашга, ўйлашга ўргатади;
2) ўқувчилар доим чет тили тили муҳитини сезиб турадилар. Бу чет 
тилича гапиришга рағбатлантиради;
3) янги лексика билан бирга ўқувчилар гап тузилишни, моделларини 
ўрганадилар;
4) сўз маъносини таржимасиз очишда турли хил кўргазмалардан 
фойдаланиш ўқувчиларни чет тили дарсига қизиқтиради, гапиришга 
рағбатлантиради;
5) бу усул орқали янги лексика маъносини очилганида ўқувчилар 
предметларни, нарсаларни кўриб, сезиб, онгли тушунадилар; 
6) ўқувчи ўз нутқини доимий ривожлантириб бориш имкониятига эга 
бўлади;
7) ўқувчилар янги сўз маъносини очиш жараёнида лексикани 
қўлланилишини кўрадилар, ўқийдилар, ўзлаштирадилар.
Ҳар бир янги сўз тушунтирилгач, уни дастлабки мустаҳкамлаш 
машқлари бажарилади. Машқлар синфда оғзаки равишда янги сўзга иборалар 
топиш, янги сўзлар билан жумлалар тузиш, жумлаларни турли замонларда 
тасдиқ, сўроқ, инкор формаларда мустаҳкамлаш орқали ташкил қилинади. 
Янги сўзни ўзлаштириш деганда сўзни хотирада сақлай олиш, керакли 
жойда ишлати билиш, қўллай олиш тушунилади. Шу сабабли янги сўзларни 
мулоқот мавзуси асосида тузилган коммуникатив топшириқлар орқали 
мустаҳкамлаш зарурати пайдо бўлади. Сўзларни мулоқот жараёнида жумла 
ичида кўп марталик такрорлаш, бу жараёнда аудиовизуал, новербал ва 
эмоционал 
таъсир 
воситаларидан 
фойдаланиш 
янги 
сўзларни 
ўзлаштиришнинг энг яхши усулидир.
 
Янги лесикани коммуникатив ёндашув орқали тушунтириш ва
мустаҳкамлашни 
ташкил 
қилишда 
анъанавий 
ўқитиш 
жараёнида
қўлланиладиган қуйидаги усуллардан ҳам ижодий фойдаланиш мумкин.
1) янги сўзларни таниб олиб, улар орқали кўрсатмаларни бажариш;
2) ўқитувчи предмет ёки ҳаракатни атайди, ўқувчилар расмдан 
кўрсатади;
3) ўқитувчи сўзни она тилида атайди, ўқувчилар уни матндан топиб, 
ўқиб берадилар;
4) ўқитувчи янги сўзга савол қўяди, ўқувчилар матндан жавоб 
берадилар. 
5) янги лексикани намуна орқали такрорлаш, ўқитувчи намуна гапни 
кўрсатади, ўқувчилар намунадаги сўзлар ўрнига янги сўзни қўядилар;
6) берилган намуналар асосида гаплар тузиш;
7) савол-жавоб машқлари; 
8) берилган структура асосида гапларни давом эттириш. Янги лексикани 
мустақил ишлатиш (намунасиз). Бунга савол-жавоб машқлари, таржима, бир-
бирига боғлиқ бўлган гапларни, сўзларни гуруҳлаштириш, турли хил нутқ 
вазиятлари туздириш машқлари киради. Ўқитувчининг вазифаси ўқувчилар 

---

58 
янги сўзларни пухта ўзлаштиришлари, мустаҳкамлашлари учун қандай 
метод, усуллардан, воситалардан фойдаланишни аниқлаш, сўзни оғзаки 
нутқда қўллашга ўргатиш учун нечта ва қандай машқлар ва уларни қандай 
тартибда бажартиришни ҳал қилишдир.
Янги лексикани мустаҳкамлаш ўқувчиларда мулоқот кўникма ва 
малакаларини шакллантириш билан қўшиб олиб борилади. Бунда пухта 
ўзлаштириш учун тематик расмларга, диафильмларга қараб гапиртириш, 
матн устида савол-жавоб ўтказиш, чет тилида матн мазмунни гапиртириш, 
баъзан чет тилидан она тилига тиржима қилдириш (ёзма) машқларидан 
фойдаланилади. 
Сўз маъносини ўзлаштирилганлигини текшириш учун махсус ёзма 
ишлар, тестлар уюштирилади. Шунинг учун сўзларни синоним, 
антонимларини топтириш, таржима қилдириш машқлари қўлланилади.
Назорат ва баҳолашда: 1) берилган сўзлар асосида гаплар туздириш, 
савол-жавоб қилдириш; 2) расмларни тасвирлаш; 3) ҳикоя туздириш каби 
машқлардан ҳам фойдаланиш мумкин.