Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Когнитив тилшуносликнинг ўрганиш объекти тил ҳисобланади. Бу фан тилни «инсон онгида фикрларни шакллантирувчи ва ифодаловчи, билимларни сақловчи ва ташкил қилувчи восита» сифатида тадқиқ этади.¹⁹ Зеро, тил когнитив фаолиятнинг асосини ташкил қилади. А.В.Кравченко тўғри таъкидлаганидек, тил «билишнинг ажралмас қисми бўлиб, маданий, руҳий, алоқавий, вазифавий омилларнинг ўзаро алоқасини акс эттиради».²⁰
Н.Н. Болдырев фикрларига асосланиб айтиш мумкинки, когнитив тилшуносликнинг асосий мақсади «тилни тадқиқ қилиш орқали билимларнинг ҳар хил тузилмаларига кириб бориш ҳамда тил ва улар ўртасидаги алоқадорликларни изоҳлаш» ҳисобланади.²¹
Когнитив тилшуносликнинг асосий вазифаси тил системасининг инсонларни ўраб турган муҳитни, инсоният тарихи ва маданиятини, урф-одатларини ўрганишда, англаб олишдаги иштирокини аниқлаш, инсон онгидаги мавжуд тажрибага суяниб, тўпланган билимни маълум тартибга тушириш, уни бошқаларга узатишда воситачилик қилаётган тилнинг ролини тадқиқ этишдир²². Ўзаро боғлиқ бўлган, бири иккинчисини тўлдирувчи бу йўналишларнинг мақсади инсон нутқи ва унинг алоқавий сифатларини, алоқа, хабар, таъсир этиш каби ижтимоий вазифаларнинг воқеланишида лисоний воситаларнинг ўрни ва имкониятларини аниқлашдир.
Тилшуносларнинг эътироф этишича, мазкур фан инсон мияси ментал жараёнларининг умумий тамойиллари, бошқарув ҳақида баҳс юритиб, у идрок қилиш жараёнларининг тафаккурланиши, категорияларга бўлиниши, таснифлари, билим ўсиши қандай кечиши, ахборот билан боғлиқ фаолият системаларини ўрганади²³.
Шундай қилиб, когнитив фан – бу билимнинг мустақил соҳаси бўлиб, у инсоннинг ахборотни қабул қилиши, қайта ишлаши ва фойдаланишини ўрганади. Е.С.Кубрякова таъкидлаганидек, когнитив фан фикрлаш, билиш, ахборотни сақлаш ва қайта ишлаш муаммолари билан шуғулланувчи илмий йўналишлар учун «соябон» термин вазифасини ўтайди. У когнитив психология, когнитив тилшунослик, когнициянинг фалсафий назарияси, тилнинг мантиқий таҳлили, сунъий интеллект назарияси, нейрофизиология каби соҳаларни бирлаштиришини ва бугунги кунда когнитив антропология, когнитив социология, ҳатто когнитив адабиётшунослик шаклланиб улгурганлигини қайд этади. Бу фан махсус дастурлар тадбиқ учун билим ва ахборот билан боғлиқ когниция деб ҳам юритилувчи когнитив жараёнларни ўз ичига олади. Когниция – субъектнинг билиш, идрок қилиш, таърифлаш қобилиятидир²⁴. Н.Н.Болдирев фикрича: «Когниция –бу маълумотларни, билимларни олиш, қайта ишлаш, эслаб қолиш, хотирада тиклаш ва фойдаланишнинг ҳар қандай онгли ёки онгсиз жараёнидир. У ўзида қуйидаги психологик жараёнларни мужассамлаштиради: 1) дунёни қабул қилиш; 2) кузатиш; 3) категорияларга ажратиш; 4) тафаккур; 5) нутқ; 6) тасаввур ва б.».²⁵
Кўринадики, замонавий тилшуносликда антропоцентрик тамойил турли хил хусусий кўринишдаги аниқ ифодаларда намоён бўлади ва сўзловчи лисоний онгида акс этган лисоний ҳодисаларни кенг доирада тадқиқ этиш билан боғлиқ бўлади. Когнитив тилшуносликда инсон нутқий фаолияти билан боғлиқ бўлган: 1) тил ва инсон маънавияти; 2) тил, тафаккур ва инсон онги; 3) инсон физиологияси ва тил; 4) тил ва маданият; 5) тил ва мулоқот; 6) тил ва инсон қадр-қиммати каби муаммолар мавжудлиги қайд этилади.²⁶
Инсон омили, шахс ва тил муносабатига эътибор кучайиб бораётганлиги когнитив тилшунослик мазмун-моҳиятини воқелик фактларини идрок этиш, воқеа-ҳодисаларнинг юзага келиш сабабларини билиш, тушуниш, уларни тилшунослик нуқтаи назаридан таҳлил қилишга оид янги тушунчалар ва категорияларнинг ҳосил бўлишига замин ҳозирламоқда. Бу эса ўзбек когнитив тилшунослигининг мазмун мундарижасини аниқ белгилаб олиш, унинг бошқа фанлар билан алоқаси, ўзига хос тадқиқ ва таҳлил усулларини ишлаб чиқишни тақозо қилади.