Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти роман-герман филологияси факультети

Биринчи боб. Испан ва ўзбек тилларида типологик
кўплик категорияси
1.1.Испан ва ўзбек тилларида отнинг умумий тавсифи

Предметлик маъносини билдирувчи сўзлар туркуми от дейилади. От туркуми сон, эгалик, келишик каби грамматик категорияларга, турли маъно ва вазифа учун қўлланувчи функционал формаларга, шунингдек, ўзига хос сўз ясалиш системасига эга. Булар от туркуминингўзига хос сўз ясалиш ваморфолотик белгисидир. Масалан, ишчиларимизга сўзида-чи - шахс оти ясовчи аффикс; -лар - шахс (предмет)нинг кўплигини ифодаловчи (кўплик формасини ясовчи) аффикс;-имиз -биринчи шахс кўплигини ифодаловчи (эгалик формасини ясовчи) аффикс; -га - жўналиш келишиги формасини ясовчи аффикс.

Отнинг муҳим белгиларидан яна бири унинг сифат, сон, олмош, феъл ва равиш билан бирика олишидир: катта бино, оппоқ пахта, ширин олма, кузги иш, бешта студент, иккинчи курс,юзтача дафтар, барча инсон, мана шу мактаб, китоб ўқимоқ,ўқишни бошламоқ, заводда ишламоқ, кўп одам. Отнинг ким ванима олмошлари билан муносабатдор бўлишн ҳам унинг бел-
гиларидан ҳисобланади.
От гапда гапнинг хоҳлаган бўлаги вазифасида келаолади. Лекин отнинг қайси бўлак вазифасида келиши, асосан, отнинг қандай формада қўлланилишига боғлиқ. Шу сабабли отнинг ҳар бир формаси ҳақида гап борганда, шу форманинг қандай бўлак вазифасида кела олиши айтилади. Лекин от туркуми учун асосий белги унинг предметлик грамматик маъно-
сини ифода қилишидир. Бу лотик ҳодиса бўлмай, грамматикҳодисадир. Бир-биридан анча узоқ бўлган бир қанча логиктушунчаларни ифодаловчи сўзлар (тирик мавжудотлар: одам.ҳайвон, эчки; объектив борлиққа хос ҳодисалар: қуёш, осмон, тоғ, сув; ўсимликлар: пахта, шоли, маккажўхори, буғдой; би-
рор воқеа-ҳодиса: кенгаш, мусобақа, йиғилиш; фикрда предмет деб тасаввур қилинадиган ҳодиса:хусусият, муносабат, ҳаракат, билим, ҳаёт, яхшилик; ўрин жой: тепалик) предметликграмматик маъносиниифода қилиши билан от туркумини ташкил қилади.
Грамматикада предметлик нима? Грамматика инсон англаши мумкин бўлган барча нарса (белги, хусусият, ҳаракат,ҳолат)ни ҳам предмет деб қабул қилади. Масалан,яхшилик -белги номи. Лекин грамматикада бу - предмет, бу сўзга ҳамсон, эгалик, келишик категориялари хос. У гапда сифат, олмош, сон, феъл билан бирикиб (зўр яхшилик, барча яхшилик,
биринчи яхшилик, яхшиликни унутмайди), турли синтактикфункцияни бажаради. Бундан англашиладики, предметликграмматик маъноси билан реал предмет ва нарсалар ўртасидатенглик, мослик йўқ. Грамматик умумлаштириш логик умумлаштиришдан кенгдир. Лекин грамматик предметлик реалманбага - борлиқдаги нарса ва предметларга асосланади.
Нарса ва предметларни ифода қилувчн сўзлар от туркумигакирувчн сўзларнинг асосини ташкил этади.