22
2.9-расм. Термоэлектрик батарея
Гальванометр ва термобатареядан
ташкил топган термоэлектрик
термометрнинг
сезгирлиги деганда, кавшарланган жойлардаги ҳарорат 1ºС га
ўзгарганда гальванометр стрелкаси нечта бўлимга силжишини кўрсатувчи
сон тушинилади.
Агар битта жуфтликнинг қаршилиги –
R
n
, жуфтликлар сони –
n,
гальванометр қаршилиги –
R
г
ва уловчи ўтказгичлар қаршилиги –
r бўлса,
кавшарланган жойлардаги ҳароратлар фарқи
t=t
1
-t
2
бўлганда термобатарея
занжирида қуйидаги ЭЮК ҳосил бўлади:
ε=net
(2.11)
ва гальванометрдан
r
nR
R
net
I
n
г
(2.12)
ток оқа бошлайди.
Гальванометр клеммаларидаги кучланиш тушиши
г
n
n
г
г
г
R
r
nR
net
r
nR
R
netR
IR
U
1
(2.13)
бўлади. Бундан
г
n
R
r
nR
ne
dt
dU
1
.
(2.14)
Клеммалардаги кучланиш ўзгаришидан гальванометр стрелкасининг
силжишига
dU=c
в
dN (бу ерда
c
в
– гальванометр шкаласи бўлимларининг
23
вольтлардаги қиймати,
dN – гальванометр стрелкасининг
гальванометр
клеммаларидаги кучланиш ўзгариши
dU га мос келувчи силжиши) муносабат
орқали ўтсак, сезгирликни аниқлаш тенгламасини ҳосил қиламиз:
г
n
в
R
r
nR
ne
c
dt
dN
1
1
.
(2.15)
Термоэлектрик термометрнинг сезгирлиги фақат гальванометр
қаршилиги занжирнинг қолган қисми қаршилигидан анча катта бўлгандагина
жуфтликлар сонига пропорционал бўлишини тушиниш қийин эмас.
Ҳақаиқатан, агар
R
г
>>
nR
n
+
r бўлса,
в
c
ne
dt
dN
бўлади.
Акс ҳолда, яъни
R
г
<<
nR
n
+
r ва шу билан бирга
nR
n
>>
r бўлса, сезгирлик
n
в
г
R
c
eR
dt
dN
(2.16)
бўлади. Яъни жуфтликлар сонининг ортиши амалда термометрнинг
сезгирлигини ўзгартирмайди.
Ҳарорат, ва демак, термоэлектрик термометр занжирини ташкил
этувчи ўтказгичлар қаришлиги ўзгарганда, унинг сезгирлиги бироз ўзгаради.
Агар бу ҳолатни ҳисобга олмасак, у ўлчаш натижаларини бузиб кўрсатиши
мумкин. Хатоликларнинг принципиал манбалари ичидан Пельтье эффектини
таъкидлаб ўтиш лозим. Унинг оқибатида
кавшарланган жойлардаги
ҳароратлар фарқи термокавшарлар жойланган нуқталардаги ҳақиқий
ҳароратлар фарқига нисбатан кичикроқ бўлиб қолади.
Агар термо-ЭЮК ни ўлчашнинг аниқроқ схемалари, масалан, 2.10-
расмда кўрсатилган терможуфтлик ЭЮК манбаи сифатида қўшилган
компенсацион схема қўлланса, санаб ўтилган барча хатолик манбалари
бартараф этилиш мумкин.
Агар
t
1
=t
2
бўлганда, гальванометрда ток бўлмаса, бу батарея ҳосил
қилган
R
Э
қаршиликдаги кучланиш тушиши терможуфтлик ҳосил қилувчи
тескари
ишорали
электр
юритувчи
куч
томонидан
аниқ
компенсацияланишини билдиради. Компенсация мавжуд бўлганда
r
қаршиликдан ўтаѐтган ток кучи миллиамперметр
mA дан ўтаѐтган ток кучига
аниқ тенг бўлгани учун мазкур қаршиликдаги кучланиш тушишини аниқлаш
қийин эмас.
Компенсацион схема билан ишлашда ўлчаш жараѐни кучланиш
бўлувчининг жилдиргичини гальванометрдаги ток йўқоладиган ҳолатга олиб
келишдан иборат. Вақтнинг шу моментида миллиамперметрдаги ток кучини
24
ўлчаб,
2
1
t
t
e
IR
Э
тенгламани ҳароратлар фарқига
нисбатан ечсак,
қуйидагини ҳосил қиламиз:
I
e
R
t
t
Э
2
1
(2.17)
2.10-расм. ЭЮК ни ўлчашнинг компенсацион схемаси
Агар терможуфтликнинг ўрнига
n та бир хил жуфтликлардан ташкил
топган термобатарея қўлланса, у ҳолда
I
ne
R
t
t
Э
2
1
.
(2.18)
Терможуфтлик занжиридаги термоток ва батареядан келаѐтган ток
ўзаро қарама-қарши йўналгандагина компенсацияга эришиш мумкин.
Термотокнинг йўналиши
t
1
-t
2
ҳароратлар фарқининг ишораси билан
белгиланади. Батареядан келаѐтган токнинг йўналиши эса алмаштиргич
билан ўзгартирилади.
Компенсацион
термоэлектрик термометрнинг сезгирлиги компенсация
шароитида микроамперметр стрелкасининг кавшарланган жойлардаги
ҳароратлар фарқининг 1ºС га ўзгаришига мос келувчи силжиши билан
характерланади.
Агар микроамперметр битта бўлимининг қиймати
с
а
бўлса, у ҳолда
сезгирлик қуйидагича бўлади:
Э
а
R
ne
c
dt
dN
1
(2.19)
25
(2.15) тенгламадан фарқли (2.19)
тенгламага доимий R
Э
қаршиликдан
ташқари, гальванометр ва термометр занжирининг қаршиликлари кирмайди.
Шундай қилиб, компенсацион термометрнинг сезгирлиги терможуфтлик,
гальванометр ва уловчи ўтказгичлар қаршиликларининг ўзгаришларига
боғлиқ бўлмайди. Пельтье эффектига келсак, компенсацион схемада
терможуфтлик занжиридаги ток компенсация ѐрдамида йўқотилганлиги учун
бу эффекти бартараф этилади.
Агар компенсацион схемада ток манбаининг кучланиши ўзгармас
сақлаб турилса,
R ва
R
Э
ўзгармас бўлганда микроамперметрдан ўтаѐтган ток
кучи, кучланиш бўлувчи жилдиргичининг ҳолати билан бир қийматли
аниқланади.
Шунинг учун, бирор усул билан ток манбаи кучланишининг
доимий сақланиши таъминланса, микроамперметрдан бутунлай воз кечиш
мумкин. Компесация
моментидаги ток кучи, ва демак, кавшарланган
жойлардаги ҳароратлар фарқи тўғрисида кучланиш бўлувчи жилдиргичининг
ҳолати бўйича хулоса қилиш мумкин. Мисол учун,
бундай усул электрон
автоматик потенциометрли терможуфтликларда қўлланилади.
Термоэлектрик термометрлар нафақат ҳарорат ўзгаришларини, балки
ўзгаришлари ҳарорат ўзгаришларига олиб келинадиган бошқа катталикларни,
масалан, радиация оқимини қайд қилишда ҳам фойдаланилади.
Ҳароратлар фарқини эмас, балки битта нуқтадаги ҳароратни ўлчаш
талаб қилинса, ва ишлатилмаѐтган кавшарланган жойдаги термостатлаш
бирор сабабга кўра қийин бўлса, ишлатилмаѐтган кавшарланган жой ҳавода
жойланади ва ундаги ҳарорат ўзгаришларини компенсациялаш қўлланилади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
