Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

2.6.3. Дифференциал қаршиликли термометрлар 
Объектлар ўртасидаги ҳароратлар фарқини бевосита ўлчаш талаб 
қилинганда дифференциал термометрлар қўлланилади. Иккита бир хил 
термоқаршилик бир-бирига боғланган елка сифатида киритилади. 
Термоқаршиликлар ҳароратлар фарқи ўлчанаѐтган объектлар билан иссиқлик 
мувозанатида бўлиши лозим. Дифференциал термометрлар тўлиқ 
автоматлаштирилган бўлиши мумкин. 
 
2.7. Радиацион термометрлар 
Радиацион 
термометрлар 
иссиқлик 
нурланиши 
қонунларига 
асосланади. Мутлақ қора жисмлар (МҚЖ) учун бу қонунлар аниқ 
ўрганилган. Т ҳароратда тўлқин узунликларининг бирлик интервалидаги λ 
тўлқин узунлиги соҳасида МҚЖ нинг В
λ,Т
спектрал нурлантириш 
қобилиятини ҳисоблашга имкон берувчи Планк қонуни асосий нурланиш 
қонуни ҳисобланади. Бу катталик нурланишнинг спектрал жадаллиги ѐки 
нурланиш қуввати оқимининг спектрал зичлиги деб ҳам аталади. 
Иссиқлик нурланишининг квант табиати тўғрисидаги таҳминга кўра 

---

31 
1
5
2
1
2









T
k
hc
T
,
e
hc
B




, 
(2.34) 
эканлигини кўрсатиш мумкин. Бу ерда h – Планк доимийси, с – вакуумдаги 
ѐруғлик тезлиги, k – Больцман доимийси. 
(2.34) тенгламадан λ нинг ихтиѐрий қийматлари учун ҳароратнинг 
пасайиши билан В
λ,Т
нурлантириш қобилиятининг монотон камайиб бориши 
келиб чиқади. Бу ҳароратнинг пасайиши билан тўлқин узунликларининг 
барча соҳаларида ҳарорат нурланишининг камайишини билдиради. 
Тўлқин узунлигининг функцияси сифатида нурлантириш қобилияти 
МҚЖ нинг ҳароратига боғлиқ бўлган тўлқин узунлигининг муайян λ
m
қийматида максимумга эришади, λ=0 ва λ=∞ бўлганда эса нолга тенг 
бўлади. 
λ
m
ва ҳароратни боғловчи тенглама Вин қонуни деб аталади: 
T
c
m
m


, 
(2.35) 
бу ерда с
m
– Вин доимийси. 
МҚЖ нинг интеграл нурлантириш қобилияти қуйидаги формула 
бўйича топилади: 
4
T
B


, 
(2.36) 
бу ерда σ – Больцман доимийси. 
Юқорида келтирилган МҚЖ нинг нурланиш қонунларига асосланиб, уч 
турдаги радиацион термометрларни ҳосил қилиш мумкин. 
Ўрганилаѐтган оқимдан келаѐтган тўлқин узунлигининг етарлича энсиз 
диапозонида нурланиш оқимининг зичлигини ўлчаш мумкин: 





2
2







d
B
B
. 
(2.37) 
Бу нурланиш бўйича ўлчаш объектининг ҳарорати аниқланади. 
Монохроматик радиацион термометрларнинг ишлаши шу принципга 
асосланади. 
Интеграл нурлантириш қобилиятини ўлчаш ва унинг асосида 
объектнинг ҳароратини қуйидагича аниқлаш мумкин: 
4

B
T

. 
(2.38) 
Булар интеграл ўлчаш радиацион термометрларидир.

---

32 
Ва ниҳоят, турли тўлқин узунликлари учун В
λ
ни ўлчаб, нурлантириш 
қобилиятининг тўлқин узунлигига боғланишини аниқлаш ва ундан λ
m
ни 
топиб олиб, объектнинг ҳароратини қуйидагича аниқлаш мумкин: 
m
m
c
T


. 
(2.39) 
Булар максимал нурланиш термометрларидир. 
Максимал нурланиш термометрлари ѐруғлик термометрлари деб ҳам 
аталади. Бундай номланиш жисмнинг етарлича юқори ҳароратларида 
нурланиш спектрал таркиби максимумининг силжиши оқибатида термометр 
рангининг кўзга сезиларли ўзгариши билан боғлиқ. 
Монохроматик 
ва 
интеграл 
нурланиш 
термометрларининг 
имкониятларини баҳолаш учун уларнинг нисбий сезгирликларини таққошлаш 
лозим. Уларнинг нисбий сезгирлиги деганда жисм ҳароратининг бирлик 
ўзгаришига 
мос 
келувчи 
спектрал 
ва 
интеграл 
нурлантириш 
қобилиятларининг нисбий ўзгаришларини тушиниш керак: 


















T
dT
dB
B
e
T
k
hc
dT
dB
B
T
k
hc
4
1
1
1
1
2




. 
(2.40) 
Максимал нурланиш термометрларининг нисбий сезгирлигини жисм 
ҳароратининг бирлик ўзгаришига мос келувчи максимал нурланиш тўлқин 
узунлигининг нисбий ўзгариши орқали характерлаймиз: 
T
dT
d
m
m
1
1




. 
(2.41) 
Ҳароратнинг пасайиши билан λ
m
ортгани сабабли максимал нурланиш 
термометри сезгирлигининг ишораси манфий.