Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги равшанов С. С, Мирзаев Ж. Д. Дон ва дон маҳсулотлари экспертизаси

Таянч сўз ва иборалар.
Кунгабоқар; Масхар; Зиғир; Чигит; Кунжут; Канакунжут; Экинбоп наша; Кашнич; Анис; Қора зира; Арпабодиён.


Назорат саволлари.

11. 
    Мойли ўсимликларнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти қандай?
    
12. 
    Мойли донларнинг қайсилари ўсимлик мойи олиш учун ишлатилади?
    
13. 
    Канакунжут мойининг бошқа ўсимлик мойларидан афзаллиги нимада?
    
14. 
    Мойли донлардаги намликнинг кам турлича бўлишини тушунтиринг?
    
15. 
    Эфир мойли донларнинг аҳамияти?
    
16. 
    Қайси мойли донлар таркибида захарли моддалар бор?
    
17. 
    Қайси мойли донлар омихта ем учун қимматли озуқа ҳисобланади ва нима учун?
    
18. 
    Тола учун қайси мойли донлар етиштирилади?
    

IIБОБ. УН. УННИНГ ТУРЛАРИ ВА СИНФЛАНИШИ


Ун тўғрисида умумий маълумотлар.Ун - донни майдалаш ёки тортиш (янчиш) йўли билан олинадиган маҳсулотдир. Тортиш жараёнида дондан қобиқларивамуртаги ажратилади ҳамда эндоспермаси керакли даражагача майдаланади (янчилади). Етиштирилган буғдой донининг асосий қисми ун олиш учун қайта ишланади.
Ун қайси дондан олинганлигига қараб, буғдой, жавдар, маккажухори, арпа ва бошқа турларга бўлинади.
Ун озиқ-овқат саноатинингбирқатортармоқлари,биринчи навбатданонвойлик,қандолатчиликва макарон саноати учун хом ашё сифатида қўлланилади.
Уннинг асосий турларини буғдой ва жавдар унлари ташкилқилади. Умумий ишлаб чиқарилаётган уннинг 90%гаяқинмиқдори бўғдой унига тўғри келади.
Дондан ун тортиш технологиясининг асослари. Ун тегирмонлардаишлаб чиқарилади.Замонавий тегирмонлар - юқори даражадамеханизациялаштирилганва автоматлаштирилган корхоналарҳисобланади. Дон заррачалариунгаайланишиданолдин тегирмонда 15 км гача масофадаги йўлни босиб ўтади.Дон тортишнинг охирги натижаси бўлиб, маълум чиқишдаги ун ҳосил қилиш ҳисобланади.
Уннингчиқиши -доннинг100массавий қисмидан олинадиган уннинг миқдори бўлиб, фоизларда ифодаланади.
Тегирмондаги ишлаб чиқариш жараёнини бештаасосийбосқичга бў-лиш мумкин:донни қабул қилиш; донни тегирмонда сақлаш; донни тортишга тайёрлаш; ун тортиш, унни жойлаш ва сақлаш.
Асосий технологик босқичлар бўлиб, донни ун тортишга тайёрлаш ва ун тортиш ҳисобланади.
Донни ун тортишга тайёрлаш деганда уни дон туркуми (партияси) таркибидаги мавжуд аралашмалардан тозалаш,юзасини қисман, яъни қобиқларни тозалаш,навли ун тортишда эса донга гидротермик ишлов бериш кўзда тутилади.
Аралашмалардан тозалашдон сепараторларида амалга оширилади. Бунда катта,кичик ва енгил аралашмаларэлаклабғалвирдан ўтказиш ва ҳаво оқимида пуркаш йўли билан ажратилади.Триер деб номланадиган жиҳозларда дондан узун ва калта ўлчамли аралашмалардан ажратилади. Магнитли аппаратларда руда,шлак ва бошқа металл (ферромагнит)аралашмаларажратилади,тош ва шағаллардан тозалаш эса тош тозалагичларда амалга оширилади.
Доннинг юзасини тозалаш ва қисман қобиқларини оқлаш,барабаннинг ички юзаси абразив ёки пўлатдан иборат бўлган машиналарда ёкиузлуксизишловчи дон қобиғини оқловчии машиналарда (ЗШН) ишлов бериш ва кейин сепараторларда тозалашорқалиамалга оширилади. Бундан ташқари навли ун ишлаб чиқариладиган тегирмонларида дон ювиш машиналарида ювилади.
Буғдой донидан навли унва баъзи ҳоллардажавдарданикки навли ун тортишда, донга буғ ва намлик билан ишлов бериш (гидротермик ишлов бериш) усули қўлланилади.Бу усулнинг моҳияти,дон қобиғи жуда ҳам майдаланиб кетмаслиги ва ун сифати пасаймаслигиучун доннингқобиқларини намлаш ва уларга мустаҳкамлик ҳамда эластиклик беришдан иборат.Гидротермик ишловберишда донни 14...20 °С ҳароратда 15...16 % намликкача намлаш ва6 соатдан 24 соатгачадимлаш йўлибилан амалгаоширалидиган -(гидротермик ишлов беришнинг) с о в у қу с у л и,намланган донни40...50 °С ҳароратгача қиздириш билан амалга ошириладиган и с с и қ ва дон юзасини тўйинтирилган сув буғи биланқисқа муддатли ишловбериш ва шундан кейин совуқ сув билан ювиш натижасида амалга ошириладиган – тезлаштирилганусулларимавжуд.
Умумий қилиб айтганда,донни ун тортишга тайёрлаш, зарарли ва ифлос аралашмаларнинг миқдорини иложи борича камайтириш, минерал ва металл аралашмалардан, омборхона зараркунандалардан бутунлай тозалаш, дон юзасини чангдан тозалаш ва дон массасига нисбатан бошланғич минерал моддалармиқдорини 0,07...0,15 % гача ва целлюлоза миқдорини 0,2...0,3 % гача камайтириш ва дон тўқималарини тортиш учун қулай бўлган ҳолатга келтириш имкониятини яратади.
Гидротермик ишлов бериш жараёни доннинг биокимёвий хоссаларига ҳам қисман таъсир қилади - совуқ усулида ферментларнинг фаоллиги ва оқсилларнинг намни ютиш хоссалари ортса, иссиқ усулида эса камаяди.