Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик технология институти Сотволди Турсунов

Ғалла экинларининг қулоқчалари ва тилчалари.
1-Жавдар. 2-Буғдой. 3- Арпа. 4-Сули.

Биринчи гуруҳга кирадиган ғалла ўсимликлари баргининг тилчаси билан қулоқчасининг тузилиши

Фарқ қиладиган белгиси	Буғдой	Жавдар	Арпа	Сули
Тилчаси	Калта	Калта	Калта	Жуда ривожланган, чети тишчали бўлмайди
Қулоқчаси	Майда, аниқ ифодалан-ган, кўпинча киприкчалари бўлади	Майда, киприкчалари бўлмайди, барвақт қуриб қолади ёки тушиб кетади	Жуда йирик, киприкчалари бўлмайди, кўпинча бир-бирининг тагига учма-уч кириб туради

Ҳақиқий ғалла экинларининг кўп тарқалган навлари шу белгиларига қараб бир-биридан фарқ қилади, лекин уларнинг тилчаси ҳам, қулоқчаси ҳам бўлмайдиган шакллари бор (тилчасиз шакллар).

Бошоқлаш босқичини аниқлаш Найчалаш босқичи бошланиши билан поя узайиб борган сайин бошланғич тўпгул ривожланиб, ўз қисмларини шакллантиради ва устки барг новидан ташқарига ўсиб чиқади. Бошоқли ғалла ўсимликларида бу босқич бошоқланиш ёки бошоқ тортиш деб аталса, рўвакли ғалла ўсимликларида рўваклаш ёки рўвак чиқариш деб аталади. Ўсимликларнинг 10 % ида бошоқ ёки рўвакнинг учдан бир қисми устки барг новидан чиққан вақт бошоқлаш ёки рўвак чиқаришнинг бошланганлигини билдиради.
Ғалла ўсимликларини тўпгулига қараб бир-биридан ажратиш қийин эмас. Уларнинг тўпгули бошоқ (буғдой, арпа, жавдарда), рўвак (сули, оқжўхори, тариқ шолида) кўринишида бўлади; маккажўхорининг иккита тўпгули бўлади – оналик гуллари сўта ҳолида тўпланган бўлса, оталик гуллари рўвак ҳолида тўпланган.
Ҳар бир ғалла ўсимлиги тўпгулининг ўзига хос белгиларини аниқлаш учун бошоқ билан рўвакнинг тузилишини билиш керак. Бошоқ ўзак ва бошоқчалардан ташкил топган (4-расм).

Бошоқ ўзаги поянинг давоми бўлиб, алоҳида-алоҳида бўғимчалардан иборат, бу бўғимчалар тўғри, букилган, туксиз ёки тук билан қопланган бўлиши мумкин. Бошоқ ўзагининг энли томони юз томони, қовурғали томони деб аталади. Шу белгисига қараб унинг юз томони билан ён томонини ажратиш осон.

Ўзакдаги ҳар бир бўғимчанинг туртиб чиққан жойларда (қалин тортган устки қисмида) бошоқчалар бўлади, улар буғдой билан жавдарда биттадан, арпада учта бўлади. Бошоқча иккита бошоқча қипиғидан иборат, буларнинг орасида битта ёки бир нечта гул бўлади. Бошоқча қипиғида ҳар хил-қийиқча (буғдой, жавдарда) ёки торгина чизиқсимон қипиқча (арпада) кўринишида бўлади. Буғдой билан жавдар бошоқча қипиғининг орқасида қирра ҳосил бўлади. Бу қирра тишча билан туғалланади (буғдойда). Ғалла ўсимликларининг турлари ва навларини бир-биридан фарқ қилишда қирра билан тишча муҳим систематик белги ҳисобланади.
Ғалла ўсимликларининг рўваги тузилишига кўра бошоқдан фарқ қилади. Рўвак ўзак ёки ўқ, шохлар ва бошоқчалардан ташкил топган. (5-расм).
Рўвак ўқи поянинг давоми бўлиб, унда бўғим ва бўғим оралиқлари бор. Рўвак ўқининг ҳар бир бўғимидан одатда кичик доира шаклида ён шохлар чиқади. Бу шохлар, ўз навбатида шохланиб, биринчи, иккинчи ва хоказо тартиб шохлар ҳосил қилиши мумкин. Шохларнинг учида худди бошоқдаги каби тузилган бошоқчалар бўлади. Рўвак ўқининг ва шохларининг узунлиги ҳар хил бўлиши мумкин, ён шохларининг сони билан йўналиши ҳам ўзгариб туради. Ана шуларнинг ҳаммасига рўвак ғалла ўсимликларининг тури, хили ва навларида рўвакнинг тузилиши ҳар хил бўлишига олиб келади.
Ғ алла экинлари бошоқларининг тузилишини қуйидаги 6-расмда келтирилган