Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

Меъёрий қоидалар илмий билишда қоида ва усуллар, ҳуқуқий 
соҳада – ҳуқуқий меъёрий хужжатлар, қонун, кодекс, буйруқ, қарорлар, 
ахлоқ-одоб меъёрларини ўзида ифода қилади. Меъёр талабларига риоя 
қилиш кундалик ҳаётимиз, билиш жараёнида кўзланган мақсадга 
эришишимизга имкон беради. Масалан, овқатга кўпрок туз солинса, шўр, 
озроқ туз солинса бемаза бўлади. Тушунчаларга берилган таъриф ҳам кенг 
ёки тор бўлмаслиги, ўртача бўлиши лозим. Меъёрий ҳукмлар бошқа 
ҳукмлар сингари мантиқий қийматга эга, яъни унда чин ёки хато фикр 
ифодаланади.

---

84 
9-мавзу. Хулоса чиқариш. Далиллашнинг мантиқий асослари 
 
1. Хулоса чиқаришнинг умумий мантиқий тавсифи. Дедуктив хулоса 
чиқариш ва унинг турлари
2. Индуктив хулоса чиқариш. Оммабоп индукциянинг моҳияти.
3. Аналогия. Далиллаш ва ишонч-эътиқоднинг шаклланиш жараёни. 
4. Исботлаш ва рад этиш тушунчаси. Исботлаш ва рад этиш 
қоидалари. Баҳс юритишинг моҳияти ва шакллари 
Хулоса чиқариш тафаккурнинг универсал шакли бўлиб, унда бир 
ёки бир нечта чин мулоҳазалардан янги билимлар келтириб чиқарилади. 
Хулоса чиқариш жараёни иккита асослардан хулосага ўтишдан ташкил 
топади. Хулоса чиқариш орқали янги билимлар ҳосил қилинади. Тўғри 
хулоса чиқариш учун қуйидагиларга асосланилади:
1. Асослар чин мулоҳазалар бўлиши керак 
2. Асослар ўзаро мантиқий боғланиши керак. 
Масалан, «Абу Наср Форобий Шарқ файласуфидир». 
«Абу Наср Форобий Шарқ Аристотелидир».
Бу ерда иккита чин мулоҳазадан битта хулоса чиқариб бўлмайди. 
Хулоса чиқариш хулосанинг чинлик даражаси, хулоса чиқариш 
қоидаларининг қатъийлиги, хулоса асосларининг сони ва фикрнинг 
ҳаракат йўналишига кўра дедуктив, индуктив, аналогия бўйича хулоса 
чиқариш каби турларга бўлинади. 
Дедуктив хулоса чиқариш – зарурий хулоса чиқариш, индуктив 
хулоса чиқариш ва аналогия – эҳтимолий хулоса чиқаришдир. Дедукция 
бевосита ва бавосита хулоса чиқариш каби турларга бўлинади. Фақат битта 
мулоҳазага асосланиб, янги билимни ҳосил қилиниши бевосита хулоса 
чиқариш дейилади.
Бевосита хулоса чиқаришнинг мантиқий усуллари қуйидагича:
I. Айлантириш (obversio) – берилган мулоҳазанинг миқдорини 
сақлаган ҳолда, сифатини ўзгартириб, янги мулоҳаза ҳосил қилинади: 
P
S
P
S



предикат
P
субъект
S


 
Бу усулда қўш инкор содир этилади, яъни аввал асоснинг предикати, 
кейин эса боғловчиси инкор этилади. Инкор қилиш жараёнида (-та, -сиз, -
мас) каби инкор юкламаларидан ва «ҳеч бир, баъзи, эмас» каби зид 
тушунчалардан фойдаланилади. Айлантириш усулида оддий, қатъий 
мулоҳазаларнинг ҳаммасидан айлантириш орқали хулоса чиқарилади. 
Айлантиришда оддий, қатъий мулоҳазаларнинг шакли ўзгаради.