Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мукимий номидаги қЎҚон давлат

1. ТИРИК ОРГАНИЗМ ВА УНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ


Тирик организмларга бактериялар, замбуруғлар, ўсимлик ва ҳайвонлар ҳамда Одам киради.
Улар хилма-хил ўлчамга, рангга, хулқ-атворга ва бошқа кўпгина хусусиятларга эга.
Организм – мустақил ҳаёт кечирадиган мавжудотдир.
Организм билан ташқи муҳит ўртасида доимо моддалар ва энергия алмашиниши содир бўлиб туради. Барча тирик мавжудотлар озиқланади.
Организмлар ташқи муҳитдаги ва ўзида кузатиладиган барча ўзгаришларга сезгир бўлади. Бунинг учун яшил ўсимликларнинг қуёш нури таъсирига бўлган муносабатини кўрсатиб ўтиш кифоя. Бу тирик организмларнинг қўзғалувчанлик хусусияти билан тавсифланади. Шунингдек, тирик организмлар ўзини-ўзи идора этиш хусусиятига эга бўлиб, организмни ўзгарувчан ташқи муҳит шароитига жавобан кимёвий таркиби ва физиологик жараёнларнинг боришини маълум бир меъёрда ушлаб туриш, яъни гомеостаз билан боғлиқ.
Барча тирк организмлар ҳаракатланиш хусусиятига эга. Яна бир муҳим хусусият бу кўпайишдир. Организмларнинг ўзини-ўзи тиклаши жинсий ва жинссиз кўпайиш жараёнларида намоён бўлади. Ушбу хусусият тирикликнинг энг муҳим томони, шунинг учун ҳам сайёрамизда ҳаёт давом этиб келмоқда.
2. МОСЛАШИШ ҲАҚИДА ТУШУНЧА

Мослашиш ёки адаптация айрим индивидлар, популяциялар тур ёки жамоаларнинг морфо-физиологик хулқий ва ахборот биоценотик хусусиятларининг мажмуидан иборат бўлиб, бошқа индивидлар, популяциялар, тур ёки жамоалар билан яшаш учун курашда ғолиб чиқишга сабабчи бўладиган, шунингдек абиотик муҳит омилларининг таъсирига чидамлилигини ифодалайди.

3. МОСЛАШИШНИНГ АСОСИЙ КЎРИНИШЛАРИ

Мослашишларнинг кўринишларига келсак морфологик, физиологик ва хулқий мослашишлар ажратилади.

Морфологик мослашишларга мисол қилиб сув муҳитида гидробионтларнинг сувни қаршилигини кесиб юришга мос тана тузилиши, шунингдек, планктон организмларнинг сувда осилган ҳолда яшаши кабилар ҳисобланса, ўсимликлар дунёсида чўл шароитида минимум сув сарфлашга мослашиш сифатида баргларнинг редукцияланиши ёки бутунлай бўлмаслиги кабиларни кўрсатиш мумкин.
Физиологик мосланишлар ҳайвонларда озуқа таркибига кўра овқат ҳазм қилиш системасида ферментларнинг маълум турларини учраши ёки чўлда яшовчи ҳайвонларнинг сувга бўлган талабини қондириш учун ёғларнинг биокимёвий оксидланишдан фойдаланиши кабилар киради. Ўсимликларда кузатиладиган фотосинтез жараёни ҳам, бошқа биокимёвий жараёнлар атмосферадаги газлар таркибига боғлиқдир.
Хулқий ёки этологик мослашишлар ҳайвонлар учун хос бўлиб, турли шаклларда намоён бўлади. Масалан, ташқи муҳит билан ҳайвон танаси ўртасида нормал иссиқ алмашинуви учун уя қуриш (бошпана топиш), қулай ҳароратли жойни излаб топиш, шунингдек, қушлар ва сут эмизувчиларда суткалик ва мавсумий кўчиб юришлари маълум. Ҳайвонлар фақат ҳарорат омилига хулқий томондан мослашиб қолмай, баоки намлик, ёруғлик ва бошқа кўпчилик экологик омилларга ҳам мослашади. Хулқий мосланишлар йиртқичларнинг ўлжани изидан юриш, кузатиш кабиларда ҳамда ўлжанинг жавоб реакцияларида кўринади.