Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

Патремониал назария
XIX асрда яшаган француз олими 
А.Галлер томонидан ишлаб чиқилган.
Назария тарафдорлари давлат ерга мулкчилик ҳуқуқидан 
келиб чиққан (патримомум) деб ҳисоблашади. Яъни, ҳокимият, 
ерга эгалик қилиш ҳуқуқидан бевосита у ерда яшовчи одамларга 
ёйилади.
Шартномавий назария
. XVII–XVIII асрлада кенг ёйилган бу 
назария тарафдорлари А.Горций, Ж.Локк, Т.Гобс, Ж.Руссо, 
Д.Дидро, Ш.Монтескье кабилар эди. 
Бу назарияга кўра давлат – одамлар ўртасида тузилган 
шартнома асосида одамларнинг онгли равишда бирлашишидир. 
Одамлар 
шартноманинг 
кучи 
билан 
ўз 
эркинлиги, 
ўз 

---

119 
ҳокимиятининг бир қисмини давлатга берадилар. 
Зўравонлик назарияси
. Унинг тарафдорлари: Е.Дюринг, 
Л.Гумилович, К.Каутский ҳуқуқсиз ва ҳимоясиз қабилаларнинг 
кучли ва уюшган қабилалар томонидан босиб олиниши туфайли
зўравонлик ёки куч ишлатиш йўли билан пайдо бўлган деб 
ҳисоблайдилар.
Ирригация 
назарияси
. 
Немис 
олими 
К.Виттфогель 
томонидан ишлаб чиқилган. Бу назарияга кўра, давлатларнинг 
пайдо бўлиши, уларнинг бирламчи деспотик шакллари шарқий 
аграр вилоятларда улкан иншоотлар қурилиши билан боғланади. 
Психология назарияси 
тарафдорлари: Л.Петражетский, 
З.Фрейд, Г.Тард давлатнинг пайдо бўлиниши инсон психологияси, 
шахснинг жамоада яшашга эҳтиёжи, обрўли кишиларни излаш, 
буйруқ бериш ва итоат истаги билан изоҳлайдилар. 
Синфий назария
. Тарафдорлари: К.Маркс, Ф.Энгельс, 
В.Ленин, Г.Плеханов. Бу назарияга кўра, синфлар пайдо бўлиши ва 
улар ўртасида синфий кураш кескинлашувининг якунидир. Давлат 
бир синфнинг бошқа синф устидан ҳукмронлик қуролидир.
Давлатчилик келиб чиқиши масалаларига оид марксча 
назарияси жамиятда ижтимоий ўрни баланд бўлган бой–бадавалт 
кишилар ва аксинча қашшоқ синфларнинг пайдо бўлиши ғояси 
билан боғланган.
Ибтидоий жамиятнинг емирилиши ва илк давлатчиликнинг 
вужудга 
келиши 
масаласини 
ўрганишда 
совет 
даври 
тадқиқотларида синфий назария услубий пойдевор бўлган. Шу 
сабабли ҳам давлат халқдан ажралган ҳолда синфий эзувчи куч 
сифатида таърифланган. Эксплуатациянинг илк шаклларини 
қуйидаги уч асосий шаклларига ажралиб ўрганилган: 1. Қулчилик; 
2. Жамоадаги ички эксплуатация; 3. Ўлпон йиғиб олиш ва 
ижтимоий–иқтисодий қарамлик.
Совет 
даврида 
устунлик 
қилган 
назарияга 
кўра 
давлатчиликнинг 
келиб 
чиқиши 
омиллари 
қуйидагича 
тасвирланган:

---

120