Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

юритишнинг зарурий хусусиятидир. Нутқ тўғри бўлиши учун фикрлар аниқ 
ва муайян, бир–бирига изчил боғланган бўлиши, мавзудан четга чиқмаслик 
зарур, мазмунида зиддиятли ва пойма–пой, ноаниқ гаплар бўлмаслиги керак. 
Ҳукмлар ва хулосалар асосли бўлмоғи лозим, йўқса ишонарли бўлмай 
қолади. Демак, нутқ – бу нотиқнинг тингловчиларга билим, кўникма ва 
малака бериши, уларда янги ҳақиқатларни оча билишга қодир бўлган 
ижодий, мантиқий тафаккур тарбиясидир.
Нутқ бойлиги тилдаги имкониятлар, яъни тил бойлигининг унда қай 
даражада ўз аксини топганлиги билан белгиланади. Нутқда тилдаги ранг-
баранг воситалар ўз ифодасини топган бўлса бундай нутқ бой нутқдир. Ҳар 
бир киши ўз нутқига эътибор қилса, нутқ тузиш масъулиятини ҳис этса, 
нутқнинг бой бўлишини таъминлаши мумкин. Зеро сўзга, нутққа 
эътиборсизлик билан қараш уни қашшоқлаштиради. Бу эса тилнинг 
қашшоқлашишига ҳам сабаб бўлади.
Маълумки, нутқ оғзаки ва ёзма кўринишга эга. Оғзаки нутқ гапириб 
турган вақт бирлигидагина мавжуд бўлиб, бу жараён тугаши билан нутқ ҳам 
тугайди. Оғзаки нутқ тезкорлик билан амалга ошади. Тушунчалар билан
“унинг либоси” бўлган сўз биргаликда “яшин тезлигида” тилга кела 
бошлайди. Оғзаки нутқда сўз бирикмалари ва гапларнинг моделлари 
айтилмоқчи фикрларга монанд ҳолда тезкорлик билан танланади. Гап 
қурилиши ва моделларни ақл назорат қилиб боради. Фикрни айтганларини 

---

42 
хотирада ушлаб турган ҳолда ривожлантиришга тўғри келади. Оғзаки нутқ 
таҳрир имкониятидан маҳрум. У қандай шаклда борлиққа келган бўлса, 
шундайлигича тингловчига ҳавола қилинади. Оғзаки нутқда, одатда, 
мулоқот учун энг зарур сўзлар зуҳур этилади. Бу, бир томондан, вакт 
иқтисоди билан, иккинчидан, нутқ кучини тежаш билан боғлиқ. Шунга 
кўра, унда узундан-узоқ кириш, кенг изоҳлар ҳам учрайди. Айниқса,, 
ҳодисалар, нарсаларнинг ўзаро боғлиқлик даражаси, уларнинг тингловчи ва 
сўзловчига равшанлиги даражаси ҳисобга олинади. Оғзаки нутқ сўз бойлиги 
жиҳатидан ёзма нутққа нисбатан анча камбағал бўлади. Унда бир хил сўзлар, 
бир хил шакллар бир қадар кўпроқ такрорланади, бундай ҳолат тил 
воситаларини танлаш қийинчиликлари билан боғлиқдир. 
Оғзаки сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати тўхтам (пауза), оҳанг, урғу, 
турли-хил имо-ишоралар ёрдамида тингловчига етиб боради. 
Оғзаки нутқ дастлаб икки турга ажратилади: 1.Оддий сўзлашув нутқи;. 
2.Адабий сўзлашув нутқи Оддий сўзлашув нутқи ўзбек тилида табиий ҳолда 
мавжуд бўлган оғзаки нутқ кўринишларидан иборат. Уларга турли ўзбек 
шева ва лаҳжалари тили, яъни диалектик нутқ кўринишлари, шевачилик 
унсурлари таъсирида бўлган кундалик сўзлашувнинг бошқа кўринишлари 
киради. Оддий сўзлашув нутқининг тил базасини адабий тил ташкил 
этмайди. Шунинг учун оддий сўзлашувдан биз талқин қилаётган нутқ 
маданияти талаб қилинмайди. Оддий сўзлашув олдига қўйилувчи нутқий 
талаблар аниқ лаҳжа ва шеваларнинг табиий нормалари билан боғлиқ 
бўлади. 
Адабий сўзлашув нутқи – адабий тил нормаларига амал қилган ҳолда 
гапиришдир. Адабий тилда сўзлаш адабий тилда ёзишга нисбатан анча 
қийинчилик билан эришиладиган жараёндир. Бунинг сабаблари:
- оғзаки нутқда шевачиликнинг таъсири кучли бўлади;
- оғзаки нутқда ёзма нутқдаги каби ўйлаб иш тутиш имкони кам бўлади. 
- оғзаки нутқнинг ўзига ҳос грамматик тузилиши, қурилиш тартиби 
мавжуд. (нутқда гап бўлакларининг тушириб қолиши, қисқариб кетиши, ўрин 
алмашиши, аксинча кераксиз унсурларнинг, такрорларнинг бўлиши ва 
бошқалар) М: Қўлимга қилворинг. Анави, манави, масалан, шундай қилиб, 
анақа, манақа. 
- оғзаки нутқда талаффуз, оҳанг, имо – ишора воситалари муҳим роль 
ўйнайди. 
- оғзаки нутқнинг юзага чиқиши сўзловчининг кайфиятига, нутқ 
сўзланаётган вазиятга, сўзловчи нутқий аъзоларининг соғломлигига боғлиқ.