Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

Оғзаки нутқнинг қуйидаги вазифавий кўринишлари мавжуд: 
- Кундалик сўзлашув нутқи 
- Лекторлар нутқи. 
- Радио ва телевидение нутқи. 
- Саҳна нутқи. 

---

43 
Нотиқлик 
санъати 
назариясида 
тил 
нормаси 
марказий 
тушунчалардандир. Тил маданиятининг асосий текшириш объекти адабий 
тил нормалари, ушбу нормадаги иккиланишларни бартараф этиш бўлмоғи 
керак. “Тил нормаси” тушунчаси мураккаб муаммолардан бўлиб, кўп 
ўлчовли, кўп режали, яъни объектив-тарихий, маданий-социологик ва соф 
лингвистик ҳодисадир. 
Ҳар қандай нутқ, биринчи навбатда, маълумот бериши лозим. 
Маълумотнинг асосий хусусияти шундан иборатки, у аниқ бўлиши лозим. 
Биринчи маълумот ижтимоий ҳаётдан олинади, агар у аниқ фактларга 
асосланган бўлмаса, нотиқнинг обрўсизланишига олиб келади. Ҳар бир 
маълумотга жиддий ва илмий ёндашув талаб қилинади. Бугунги кунда 
телевидение, радио, интернет ҳамда газета ва журналлар орқали маълумотлар 
тез 
етиб 
келмоқда. 
Замонавий 
нотиқлик 
санъатидаги 
муаммо- 
маълумотларни тўғри ажрата билиш. Нотиқ қаердан ва қандай маълумотни 
олиши унинг нутқи қурилишининг асосий пойдевори бўлиб хизмат қилади. 
Нутқдаги биринчи маълумотни очиб бериш учун келтириладиган 
сиёсий, илмий, ахлоқий, маънавий, руҳий таҳлиллар орқали у иккинчи 
даражадаги маълумотга айланади. Яъни биринчи маълумот барча учун 
тушунарли бўлади, у янги сифат босқичига кўтарилади, маълумотнинг 
маъноси, ҳақиқатлиги исботланади. Нутқ маъносининг асосини - ҳақиқат 
ташкил қилади. Гўзал сўзлардан ташкил топган сўзлар йиғиндиси билан
инсонларни алдаб бўлмайди.
Нотиқ нутқининг равонлиги, маъноли, гўзал нутқи, берилган 
маълумотлари янгилигини бадиий асарга ўхшатиш мумкин. 
Биринчи маълумотни, иккинчи маълумотга айлантирдик. Энди бу 
маълумотни очиб бериш учун муаммоли вазиятлардан фойдаланиш лозим. 
Аудиторияга ижтимоий ҳаётдаги ҳолатлардан келиб чиқиб, масалани ўртага 
ташлаш керак - шунда муаммо юзага келади. Шу муаммони хал қилиш учун 
турли муаммоли вазиятларни шарҳлаб исботлаш керак бўлади. Демак, 
берилган биринчи маълумотни ҳақиқатга ёки саробга айлантириш нотиқнинг 
санъати, билими ва маҳоратига боғлиқ. 
Нутқда ҳар бир фикр мантиқан асосланган тақдирдагина, унинг 
таъсирчанлиги кучли бўлади. Логика – фани грекча “логос” сўзидан олинган 
бўлиб, нутқ, фикр, ўй демакдир. У - фикрлаш қонунлари, шакллари ва 
усулларини ўргатувчи фандир. Аниқлик, изчиллик ва далиллилик - тўғри 
фикр юритишнинг зарурий хусусиятидир. 
Мантиқий фикрлаш усулларига: солиштириш, анализ, синтез, 
абстрактлаш ва умумлаштириш. 
Солиштириш шундай бир мантиқий усулки, бу усул воситасида
объектив оламдаги предметлар ва воқеаларнинг бир - бирига ўхшашлиги ва 
бир–биридан фарқи аниқлаб олинади. Солиштириш, яъни таққослаш 
натижаларининг тўғрилигини белгилайдиган зарурий шартлар қуйидагилар: 

---

44 
1. Бир–бири билан ҳақиқатда боғланиши бўлган буюмларни 
таққослаш керак.
2. Таққослашнинг тўғрилигини исботлаш солиштириш учун нималар 
асос қилиб олинганлигига боғлиқ. 
3. Икки ёки бир неча буюмни бир белги асосида олиб, айни бир 
нисбатда таққослаш керак. 
4. Ҳар қандай солиштириш тасодифий белгиларга қараб эмас, балки 
таққосланадиган буюмлар учун муҳим аҳамияти бўлган 
белгиларга кўра амалга оширилиши керак. 
Анализ шундай бир мантиқий усулки, унинг ёрдамида биз буюмларни, 
ҳодисаларни фикран қисмларга бўлиб, уларнинг айрим қисмларини, 
белгиларини, хусусиятларини ажратамиз. 
Синтез шундай бир мантиқий усулки,унинг ёрдамида предмет ва 
ҳодисанинг анализ билан бўлинган айрим қисмларини фикран бирлаштириб, 
бир бутун ҳолга келтириш мумкин. Анализ ва синтез бир–бири билан
чамбарчас боғлиқ ҳолда олиб борилади. Нутқ қаратилган предмет ёки 
ҳодисанинг бирор томони муҳим, бошқа томони муҳим эмаслигини ҳам фарқ 
қилиш лозим бўлади. Бунда абстракциялаш ва умумлаштириш усули қўл 
келади.