Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

л
q = р 
V 
q
Бу формулалар де-Морган конунлари деб аталади.
Агар мураккаб хукм таркибида шартли хукм бўлса, 
формула унга айнан тенг бўлган, импликацияси булмаган 
бошка формулага алмаштирилади. Масалан, «Агар бўш 
вақтим бўлса, унда телевизор кўраман». «Бўш вақтим 
бўлди, лекин телевизор кўрмадим».
ҲУКМЛАР ЎРТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР
Хукмлар хам тушунчапар каби таққосланадиган (умумий 
субъект ёки предикатга эга булган) ва таккосланмайдиган 
турларга бўлинади. Тақкосланадиган хукмлар сиғишадиган 
ёки сигашмайдиган бўлади. Мантикда икки ҳукм (р ва q) 
дан бирининг чинтагидан иккинчисининг хатолиги зарурий 
келиб чиқадигсг! бўлса, улар ўзаро сигашмайдиган хукмлар 
дейилади. Сигишмайдиган хукмлар бир вактда чин бўла 
олмайди. Сиғишадиган хукмлар айнан бир фикрни тўлик 
ёки кисман ифодалайди. Сиғишадиган хукмлар ўзаро 
эквивалентлик, мантикий бўйсуниш ва кисман мос келиш 
(субконтрар) муносабатида бўлади.
Сигашмайдиган хукмлар қарама-қаршилик (контрар) 
ва зидлик (контрадикторлик) муносабатида бўлади. Хукмлар

---

уртасидаги муносабатларнинг шаклий ифодаси «мантиқий 
квадрат» деб аталади. Мантикий квадрат оркали «ҳукм»лар 
уртасидаги чинлик муносабатлари аниқланади.
Масалан, «Ҳар бир жамият ўз ахлокий нормаларига 
эга». Бу А - умумий тасдик хукм Е, I, О кўринишларда 
куйидагича ифодаланади:
Е.Ҳеч бир жамият ўз ахлокий нормаларига эга эмас.
I.Баъзи жамиятлар ўз ахлокий нормаларига эга.
О.Баъзи жамиятлар ўз ахлоқий нормаларига эга эмас.
Бу ҳукмлар таккосланадиган хукмлар бўлиб, улар 
уртасида чинлигига кўра ўзига хос муносабатлар мавжуд­
дир.
Сиғишмайдиган ҳукмлар ўртасида қарама-каршилик 
(контрар) ва зидлик (контрадикторлик) муносабатлари 
булади. Қ арама-қарш илик муносабати мазмунига кўра 
турлича булган умумий ҳукмлар уртасида мавжуд бўлиб, 
бу муносабатга кўра уларнинг ҳар иккиси бир вактда чин 
бўла олмайди. Бу ҳукмлар бир вактда хато бўлиши мумкин; 
агар улардан бирининг чинлиги аник бўлса, унда бошқаси, 
албатта, хато булади. Юкоридаги мисоллардан А-ҳукм 
чин, Е - ҳукм хато эканлиги маълум бўлади.
Зидлик муносабати мазмуни ва ҳажмига кўра турлича 
булган хукмлар уртасида мавжуд бўлади. Бу хукмларнинг 
ҳар иккиси бир вактда чин ҳам, хато хам булмайди. Улардан 
бири ҳаммавақт чин, бошкаси эса хато булади. Юкоридаги 
мисоллардан А - ҳукм чин бўлиб, О - хукм хатодир. 
Шунингдек, I - хукм чин, Е - хукм хатодир.

---

Сиғишадиган хукмлардан мазмуни бир хил, ҳажми турли 
хил бўлган ҳукмлар ўзаро бўйсуниш муносабатида булади. 
Бунда умумий хукмлар бўйсундирувчи, жузъий хукмлар 
бўйсунувчи бўлади. Бўйсуниш муносабатида умумий хукмлар 
чин бўлса, уларга бўйсунувчи жузъий хукмлар хам чин бўлади. 
Лекин жузъий хукмлар чин бўлганда, умумий хукмлар ноаник, 
(чин ёки хато) бўлади. Юкоридаги мисолдан А- хукм чин 
бўлгани учун унга бўйсунувчи I - ҳукм ҳам чин бўлади. 
Агар умумий хукмлар хато бўлса, уларга бўйсунувчи жузъий 
хукмлар ноаник (чин ёки хато) бўлади. Мисолимизда Е -
хукм хато бўлгани учун О - хукм хам хато бўлади. Баъзи 
холатларда умумий хукмлар хато бўлса, жузъий хукмлар 
чин бўлади.
Қисман мослик (субконтрар) муносабати мазмуни хар 
хил бўлган жузъий хукмлар ўртасида мавжуд бўлади. Бу 
хукмлар бир вактда чин бўлиши мумкин, лекин хар иккиси 
бир вактда хато булмайди. Агар улардан бирининг хатолиги 
аниқ бўлса, унда бошкаси, албатта, чин бўлади. Юкоридаги 
мисолимизда О - хукмнинг хатолиги аник бўлгани учун I
- хукм чиндир.
Эквивалентлик муносабатидаги хукмлар ҳаммавақт чин 
бўлади, чунки уларда айнан бир .фикр турли шаклда ифо­
даланади. Масалан, «А.Орипов Узбекистон Республикаси 
Мадҳиясининг муаллифи» ва «А.Орипов - Узбекистон 
Қаҳрамони» хукмлари ўзаро эквивалентдир, яъни улар 
бир хил субъектга, лекин хар хил предикатга эга бўлган 
ҳукмлардир.
Хукмларнинг чинлигига кўра муносабатини ифодаловчи юко- 
рвда кўрсатилган қонуниятлар билишда катта ахамиятга эга.
Хукмларнинг модаллиги. Атрибутив ва муносабат хукм­
лари, шунингдек, улардан ташкил топган мураккаб хукмлар 
ассерторик (лот. assero - тасдиклайман) ёки вокелик хукмла­
ри дейилади. Уларда предикатда кўрсатилган белгининг 
субъектда бор ёки йўқлиги ҳақвда фикр билцирилади. Модал 
хукмларда эса предикатнинг субъектга тегишли ёки тегишли 
эмаслиги ҳақидаги фикр катъий, кучли (зарурий) ёки катъий 
бўлмаган, кучсиз (эҳтимол) тасдик ёки инкор шаклида баён 
килинади. Бошқача айтганда, модал хукмларда субъект ва 
предикатнинг ўзаро муносабати хакида муайян нуктаи назардан 
фикр билдирилади. Масалан, «Инсон абадий яшамайди» 
ассерторик хукми «Инсон абадий яшаши мумкин эмас», деб 
баён килинганда модал ҳукм кўринишида ифодаланади. Бу 
хукм аввалгисига нисбатан кучли. «Укам инглиз тилини

---

ўрганади» ҳукмига нисбатан «Укам инглиз тилини ўрганиши 
мумкин» хукми кучсиз тасдик, хукм хисобланади. Бу хукмлардан 
биринчиси ассерторик, иккинчиси модал хукмдир.
Ассерторик (вокелик) хукмларга шарт, зарур, мумкин 
каби модал тушунчалар (операторлар)ни киритиш оркали 
модал ҳукмлар хосил килинади. Модал оператор М ҳарфи 
билан белгиланади. Модал ҳукмларининг формуласи куйи­
дагича ёзилади:
Ассерторик ҳукмлар
Модал ҳукмлар
Оддий хукмлар
S-P
М (S-P)
S-Р эмас
М (S - Р эмас)
Мураккаб хукмлар
PAq
М (pAq)
pvq
М (pvq)
p ^ q
М (р V Я)
Р-К)
М (р—>q)
p=q
М (p=q)
Модал ҳукмлар модал мантикда ўрганилади. Унда але- 
тик (зарурий), эпистемик (энг ишончли билим), деонтик 
(мажбурийлик), аксиологик (баҳолаш) ва вакт модаллигини 
ифодаловчи ҳукмлар тахлил килинган.
Биз булардан алетик модал хукмларини кўриб чикамиз. 
Алетик модал хукмлар субъект ва предикат уртасидаги 
икки турли алокадорликни ўз ичига олади: зарурий ва 
проблематик (имконий).
Модал ҳукмларни ифодалаш учун турли модал опера- 
торлардан фойдаланилади. Масалан, алетик модал хукм­
ларда куйидаги модал операторлардан фойдаланилади:
« А» - А зарурийдир.
«V А» - А тасодифийдир.
«ОА» - А бўлиши мумкин.
«1 А» - А бўлиши мумкин эмас.
Баъзан «Lp» - р зарурийдир, «Мр» - р бўлиши мумкин 
белгиларидан ҳам фойдаланилади.
Зарурий модал ҳукмлар турли фанларнинг, шу жумладан, 
мантик конунларини ва улардан келиб чикадиган холат- 
ларни ифодалайди. Масалан, «Бутун бўлакдан катта», «Ҳар 
бир фуқаро конунларга бўйсуниши шарт».
Конунларга зид бўлган, уларни ва улардан келиб чи­
кадиган турли ҳолатларни инкор этувчи хукмлар ноим-

---

конийлик ҳукмлари дейилади. Масалан, «Симоб дарёсининг 
булиши мумкин эмас».
Конунлар ва улардан келиб чикадиган холатларга зид 
булмаган, қонунларни ҳам, уларнинг окибатларини ҳам 
ифодаламайдиган ҳукмлар тасодифий ҳукмлар дейилади. 
Масалан, баъзи ҳудудларда денгиз кўпигининг тошқини 
бўлиши тасодифийдир.
Имконийлик ҳукмлари деб, конунлар ва уларнинг 
оклбатларига зид булмаган фикрларга айтилади. Масалан, 
«Марсда ҳаёт булиши мумкин».
Модал тушунчаларнинг умумий хусусияти улардан ҳамма 
соҳаларда фойдаланиш имконини беради.
САВОЛ ВА ЖАВОБ
Билимларимиз предмет ва ходисалар хакида аввалги 
ҳосил килинган ҳукмлар (мулохазалар)дан янги, уларни 
тўлдирадиган, кенгайтирадиган хукмларни яратишга караб 
тараккий этиб боради. Бу жараён маълум бир саволларни 
қўйиш ва уларга жавоб кидириш тарзвда содир булади.
Шуни айтиш керакки, савол сўроқ ran ёрдамида ифода 
килингани учун ҳукмни ифода кила олмайди. Улар билишда 
турлича вазифаларни бажаради. Хусусан, ҳукмнинг вазифа­
си предмет ҳакддаги мавжуд билимларни кайд килишдан 
иборат бўлса, савол унинг янги хусусиятлари, алоқаларини 
кддириб топишга, урганишга каратилган булади. Савол бир 
канча мухдм мантикий хусусиятларга эга. Биринчидан, са- 
волда маълум бир бошланғич билим мужассамланган була­
ди. Масалан, «Қандай сабабларга кўра ГФР ва ГДР ягона 
давлатга бирлашди?» деган саволда мустакдл Германия Фе- 
дератив Республикаси ва Германия Демократик Республи­
касининг мавжуд бўлганлиги, уларнинг ягона давлатга бир- 
лашишидан аввал кандайдир воқеаларнинг содир бўлганли- 
ги ҳакдца маълумот берилган. Иккинчидан, саволда мавжуд 
бўлган билим ноаник булади. Юкорида келтирилган мисол­
да ягона немис давлати - ГФР ҳакдда маълум бир маълумот 
мавжуд бўлса-да, у фикрлаш предметини тушуниш учун 
етарли эмас. Шунинг учун хам савол қўйиш ва унга жавоб 
кидириш йўли билан ягона немис давлатининг пайдо бўлиш 
шарт-шароитлари ҳақида билим ҳосил килиниши зарур. 
Учинчидан, саволда предмет ҳақида тўлароқ билимга эга 
бўлиш эҳтиёжи ўз ифодасини топади.

---

Ана шундан келиб чиқиб, 
савол 
билимларимиздаги 
ноаниқликларни, шубҳаларни йўқотиш ҳамда аниқроқ 
ва тўлароқ билимлар ҳосил қилишга бўлган эҳтиёжни 
қондиришга хизмат қиладиган фикрлаш воситасидир, 
деб айтишимиз мумкин.
Савол ўз-ўзидан павдо бўлмайди. У узининг асосига, 
(datum questioins) базисига эга. Саволнинг асосини унда 
мужассамлашган билим (ахборот) ташкил этади.
Саволларнинг бир қанча турларини фарк қилса бўлади. 
Хусусан, савол ўзининг асосига кўра тўғри ва нотўғри 
қўйилган саволларга бўлинади. Асоси чин ва зиддиятсиз 
билимдан иборат бўлса, савол тўғри қўйилган бўлади. 
«Миллий ғоя нима?» деган савол бунга мисол бўла олади. 
Хато ва зиддиятли асосга эга савол эса, нотўғри қўйилган 
савол ҳ и со б л ан ад и . М асалан , «А рвоҳ к ан д ай кун 
кечиради?» десак, савол нотўғри кўйилган бўлади.
Билишдаги функцияси бўйича аникловчи ва тўлдирувчи 
саволларга ажратиш мумкин. «И.Пригожин ҳақиқатан ҳам 
синергегиканинг асосчисими?» деган савол аникловчи са­
вол, «Узбекистон Республикаси Конститутцияси качон 
кабул килинган?» тўлдирувчи савол ҳисобланади.
Таркибига кўра оддий ва мураккаб саволлар мавжуд. 
Агар таркибида бошқа савол бўлмаса оддий савол, бўлса
- мураккаб савол деб юритилади. Масалан, «Сув неча 
градусда музлайди?» - оддий савол, «Ассимиляция ва 
диссимиляциялар организмнинг мавжуд бўлишида кандай 
ўрин тутади?» - мураккаб саволдир.
Масала - саволнинг алохдда бир тури бўлиб, уни ҳал 
килиш саволнинг асосини мантиқан ўзгартириш ни, 
етишмаётган маълумотлар билан тўлдиришни, муҳим 
томонларини ажратишни, муҳим бўлмаганларини чиқариб 
ташлашни тақозо этади.
Саволни тўғри кўйиш учун маълум бир қоидаларга 
риоя этиш зарур:
1.Савол тил талабларига жавоб бериши керак.
2.Савол аник, равшан, катъий холда ифода килинган 
бўлиши керак.
3.Саволнинг асоси (базиси) чин ҳукмлардан иборат 
бўлиши керак.
Жавоб 
- предмет ҳақидаги аввалги билимни кўйилган 
саволга мувофиқ ҳодца аниқчаштирадиган, тўлдирадиган янги 
хукм (мулоҳаза) дан иборат. У саволнинг асосини (базисини) 
ташкил этувчи билимга таянилган холда, янги билим олишга

---

имкон беради. Жавобнинг мохлятини саволда мавжуд булган 
ноаникликни камайтириш (ёки йўқотиш) ташкил этади.
Саволга жавоб қидириш давомида, одатда, билимлар­
нинг конкрет соҳаларига мурожаат қилинади. Улар