Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги м. Шарипов, Д. Файзихўжаева

Ъу
хукмда S хам, Р хам 
тўлиқсиз хажмда олинган бўлиб, ҳар икки терминнинг 
ҳажми бир-бирига қисман мос келади (4-чизма).
( s ( ) р ) 
4-чизма.
Яна бир мисолни кўрамиз: «Баьзи шифокорлар хирургдир». 
Бу хукмда S - шифокорлар, Р - хирурглар, баъзи - мавжудлик 
кванторидир. Хукмда субъект тўлиқ хажмда олинмаган, чунки 
унда баъзи шифокорлар хакида фикр билдирилган, предикат 
эса тўлик хажмда олинган, чунки хирургларнинг ҳаммаси 
шифокордир. Предикатнинг ҳажми субъектнинг хажмига 
киргани учун у тулик хажмда олинган булади (5-чизма).

---

5-чизма.
4. 
О 
- Жузъий инкор ҳукмларнинг субъекти ҳамма- 
вақт тўлиқсиз ҳажмда, предиката эса тўлиқ хажмда олинади. 
Масалан, «Баъзи ёшлар ҳунарманд эмас». Бу хукмнинг 
терминлари: S - ёшлар, Р - хунарманд эмаслар; баъзи -
мавжудлик квантори. Ҳукмнинг субъекти тўлик хажмда 
олинмаган, унда ёшларнинг бир қисми ҳақида фикр 
юритилади, холос. Хукмнинг предиката эса тулик, хажмда 
олинган. Унда ҳунармандларнинг ҳаммаси ҳақида фикр 
билдирилган (
6
-чизма).
6-чизма.
Юкоридаги фикрларни умумлаштириб айтиш мумкинки, 
умумий хукмларнинг субъекти ҳаммавақт тўлиқ ҳажмда, жузъий 
хукмларнинг субъекти тўлиқсиз хажмда олинади. Инкор 
хукмларнинг предикати ҳаммавақт тўлиқ ҳажмда бўлади. 
Тасдик хукмларнинг предикати Р < S бўлгандагина тўлиқ 
хажмда бўлади, бошка холларда эса тўлиқсиз хажмда олинади.
Хукмларда терминлар хажмини аниклаш қатъий сил- 
логизмни тўғри тузишда ва бевосита хулоса чикаришда 
мухим ахамиятга эга.
Оддий хукмларда терминлар хажмини куйидаги шакл 
оркали яккол ифодалаш мумкин. Бунда «+» тўлиқ хажмни, 
«-» тўлиқсиз хажмни билдиради.
Ҳукм турлари
Б
е
л
ги
с
и
Ҳукмнинг формуласи
Терминлар
ҳажми
Т
е
р
м
и
н
-
л
а
р
н
и
н
г
м
у
н
о
с
а
б
а
т
и
Формал мантикда
Математик
мантикда
S
Р
Умумий тасдиқ 
ҳукм
А
Ҳамма S-P 
S a P
Vx(S(x)-)Р(х»
+
±
S>P
Умумий инкор 
ҳукм
Е
Ҳеч бир S-P 
S e P
\В Д х )н Р (х ))
+
+
S=P
Жузъий тасдик, 
ҳукм
I
Баъзи S-P 
S i P
x(S(x) 
a
P(
x
))
-
±
S ^ P
Жузъий инкор 
ҳукм
0
Баъзи S-P эмас 
S о P
x
(S(
x
)
a
P(
x
))
-
+
S

---