Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги иқтисодий ва

1)
 
иқтисодий база моделлари (ИБМ) 
2)
 
“харажат-чиқариш” моделлари (ХЧМ) 
3)
 
Эконометрик моделлар (ЭМ) 
Иқтисодий база моделлари минтақавий иқтисодиёт 
маҳсулот айирбошлаш бозорларига мувофиқ келувчи иккита 
ишлаб чиқариш секторига бўлинишига асосланади. а) 
минтақадан ташқарисида (базали сектор); б) минтақа ичида 
(хизмат кўрсатувчи сектор). 

---

178 
Баъзи бир шартли минтақа учун ИБМ қуйидаги умумий 
ҳолда ёзилиши мумкин: 
Yқ(E-M)+X 
 
 
(1) 
Бу ерда 
Y
– минтақадаги даромадалар суммаси; 
Е
– 
шахсий харажатлар (инвестиция ва минтақадаги маҳаллий 
бошқарув харажатлар ҳам кираи); 
М
– минтақага етказиб 
берилган маҳсулотлар. 
Y
орқали 
Е
ва 
М
нинг қийматини 
ифодалашдан 
Еқe*Y
 
 
(2) 
Mқm*Y 
 
 
(3) 
XқX 
(4)
ни келтириб чиқарамиз. 
Х тепасидаги чизиқ берилган моделда ўзгарувчилар 
экзоген характерда эканлигини кўрсатади. (2), (3), (4) ларнинг 
қийматини (1) га қўйсак: 
Yқe*Y-M*Y+X
келиб чиқади. 
У тенгламани ечсак: 
YқX/(1-е+М)
ни оламиз. Шу ердан 
базали мультипликатор формуласи келиб чиқади: 
КқY/Xқ1/(1-е+М). 
Бу формула минтақадаги харажатларнинг йиғиндиси ва 
минтақадан 
етказиб 
берилган 
маҳссулотлар 
нисбатини 
ифодалайди. ИБМ бозорга фақатгина умумий таъмирни баҳолаш 
имкониятини беради. 
Бу таъсирнинг тармоқдан тармоққа тарқалиш жараёнини 
ҳамда унинг турли тармоқларга ва мултипликатор катталигидаги 
тармоқлараро фарқларга таъсир даражасини тушуниш учун 
минтақа иқтисодий тизимининг таркиби тўлиб тасвирланиши 
лозим. 
Бу ҳолда “харажат-чиқариш” моделлари ишлатилиши 
мумкин. Бу моделлардан фойдаланаётганда минтақадаги ишлаб 
чиқариш тармоқларининг умумий миқдори кўриб чиқилади. 
Уларнинг ҳар бири бир-бирига боғлиқ ҳисобланади. Биринчи 
тармоқдаги ишлаб чиқариш ёки “чиқариш” иккинчи тармоқдаги 
харажат сифатида ишлатилиши мумкин. Иккинчи тармоқда 
ишлаб чиқарилган маҳсулот ўз навбатида учинчи тармқнинг 
ишлаб чиқариш харажатлари сифатида ишлатилиши мумкин ва 
ҳоказо. Бу иқтисодиётга ташқи таъсирдан келиб чиқадиган 
мультипликатор самараларини ИБМга қараганда аниқроқ 

---

179 



