Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона политехника институти “кимё-технология” факультети

Soliq imtiyozlari - soliq to’lovchilarga soliqlar bo’yicha turli xil yengilliklar bo’lib, ular vaqtinchalik va doimiy, to’liq yoki qisman va boshqa ko’rinishlarda berilishi mumkin. Soliq imtiyozlarining turlari, amal qilish mexanizmlari, belgilash mezonlari mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanadi.

Soliq bazasini hisoblash usullari. Soliq bazasini hisoblashning ikki xil usuli mavjud bo’lib, ular kassa usuli va hisobga olish usullaridir. Kassa usulida soliq to’lovchida soliqlarni to’lash majburiyatlari daromad olganidan keyin vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan yoki sotishdan tushum qachon kelib tushishidan qat’iy nazar tovarlarni jo’natilishi o’z navbatida soliqlarni to’lash majburiyatlarini vujudga keltiradi.

Soliqqa tortish usullari uch xil ko’rinishda amalga oshirilib. Ular quyidagilarga: soliqqa tortishning kadastrli, deklaratsiya va manba oldidan soliqqa tortish usullariga ajratiladi.

Soliqlarni to’lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonunchiligida har bir soliq turining byudjetga to’lash muddatlari belgilangan. Soliqni to’lash muddatlari deganda soliq to’lovchilarning davlat byudjeti oldida soliq majburiyatlarining bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to’lash muddatlari o’z mohiyatiga ko’ra ikki xil ko’rinishga ega: avans (bo’nak) to’lovlari va haqiqiy daromad olinganidan keyingi to’lovlar.

Soliqni to’lash tartibida esa: soliqni yo’naltirilganligi (byudjetga yoki byudjetdan tashqari fondlarga), soliqni to’lash vositasi (milliy valyuta, so’mda yoki boshqa mamlakatlar milliy valyutasida. O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valyuta, so’mda to’lanishi mumkin) hamda soliqni to’lash shakllari (naqd pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi.

Soliq yuki - soliq to’lovchining muayyan vaqt oralig’idagi faoliyati natijasida to’lagan soliqlarining yig’indisini ifodalaydi. Bunda soliq to’lovchilarning to’laydigan barcha soliqlar va soliqsiz majburiy to’lovlarining yig’indisi ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to’lovchilar zimmasiga qancha to’g’ri kelganligini aniqlash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to’g’ri soliqlarda soliq og’irligi aynan soliqni byudjetga hisoblab o’tkazuvchi soliq to’lovchilar zimmasiga tushsa, egri soliqlarda esa soliq yuki soliqni to’lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat) larni iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi yuridik va jismoniy shaxslar bo’yicha soliq yukining bir yilda byudjetga to’langan barcha majburiy to’lovlar yig’indisi bilan aniqlash mumkin. Soliq yukining darajasi o’z navbatida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya darajasiga, davlatning vakolatli funktsiyalarni qo’llashiga, qolaversa bozor munosabatlarining rivojlanishini va ijtimoiy harakat doirasiga bevosita bog’liq bo’ladi.

Soliqlarni yuridik va jismoniy shaxslardan undirish jarayonida beriladigan imtiyozlar natijasida soliq yukini soliq to’lovchilarning biridan ikkinchisiga yuklash jarayoni kuzatiladi. Shu o’rinda soliq bo’yicha soliq to’lovchilarga soliq yukini tartiblash yoki mantiqan aytganda me’yorlashtirish muammosi yuzaga keladi.

Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko’rinishlari mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, mezodarajadagi soliq yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodarajada ifodalanganda butun mamlakat miqyosida ifodalanib, asosiy ko’rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig’ida davlat byudjetiga kelib tushgan soliqlar yig’indisini ana shu vaqt oralig’ida yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki milliy daromad (MD) ga nisbati olinadi. Mezodarajada ifodalanganda alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga to’g’ri keladigan soliq yuki ifodalansa, mikrodarajada esa aniq bir olingan sub’ektga to’g’ri keladigan soliq yuki ifodalanadi.