Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши давлат университети

Иккинчи боб бўйича хулоса
Trichoderma harzianum 55, Trichoderma harzianum 22 замбуруғ штаммлари алкалоидлари ва терпеноидлари ўрганилди.
Алкалоидлар ва терпеноидларнинг миқдорий таркиби ва сифат таркиби замбуруғ ўсадиган озуқа муҳитига, уларнинг таркибидаги азот ва углерод манбанинг миқдорига ва турига, РН нинг қийматига ва ўсиш шароитига қараб турли миқдорда ҳосил бўлиши аниқланди.
Ўрганиладиган қўзиқоринларнинг алкалоидлар ва терпеноидларининг ҳосилаларини синтез қилиш орқали уларнинг фунгицитлик, гербицитлик ва ўстирувчанлик хусусиятлари ошганлиги кўрсатилди.
Юқоридаги хулосалардан келиб чиқиб, замбуруғларнинг турли штаммларини озиқ-овқат саноати чиқиндиларига ҳамда турли хил ўсимлик қолдиқларига ўстириш орқали экологик тоза ва биологик фаол препаратлар олиш имкониятлари яратилади.
III БОБ. СЕСКВИТЕРПЕНОИД АЛКАЛОИДЛАРИ ВА ТЕРПЕНОИДЛАРНИНГ ТУЗИЛИШИ
§3.1. Алкалоидларнинг кимёвий тузилиши ва улар асосидаги синтезлар
Trichoderma harzianum 22 штаммнинг этиологик ролини аниқлангандан сўнг 1938 йилда кенг тарқалган от касалликларида [189; c. 125, 190; c. 7-26], «Н-3» (номаълум от касаллиги) стахиботриотоксикоз деб номланди. Отларга Trichoderma harzianum 22 штаммини таъсир этган озуқада ҳосил бўлган ва кейинчалик стахиботриотоксинлар деб аталадиган моддалар томонидан катта зарар етказиш биринчи марта 1931 йилда Украинада қайд этилган. 1937 - 1940 йилларда ушбу касаллик географик кенгайди. Бундан ташқари Trichoderma harzianum 22 штамми Молдовия, Бошқирдистон, Шарқий Сибир, Руминия, Польша, Словакия ва Венгрияни қамраб олганди [6; 132-б], [8; 65-б].
Худди шу йилларда, Trichoderma лар таъсирида заҳарланган овқатларни истеъмол қилиш натижасида стахиботриотоксикоз билан касалланган одамлар топилди. Кейинроқ таркибида углевод бўлган озиқ-овқат билан озиқланган одамларнинг касалликлари ҳам кузатилди [191; - с. 107, 192; -с.34-47].
Қорамол, қўйлар, чўчқалар, қуёнлар, итлар ва товуқлар амалиётда стахиботриотоксикоз билан касалланадилар. Барча ҳолатларда ҳайвонларда ўтказилган тажрибалар ҳалокатли бўлганлиги аниқланган. Бироқ отларда бу касаллик кўпроқ таъсир этганлиги адабиётларда баён этилган [193; -с. 91-93].
Киев, Москва ва Вилнюсдаги бир қанча кимёвий лабораториялар Trichoderma harzianum 55 штамми томонидан синтез қилинган стахиботриотоксинларнинг кимёвий табиатини аниқлаш муаммоси устида илмий ишлар олиб бордилар. Шуниси эътиборга сазоворки, ушбу муаммони ҳал қилишда академик Д.Н.Зелинский номидаги лаборатория ҳам иштирок этган. Нашрларга кўра, кимёвий нуқтаи назаридан муҳим натижалар қуйидаги муаллифлар [194; -с. 73-99, 195; - с. 3-8] ишларида баён этилди.
Вилнюс университетида бажарилган [195; -c.3-8] ишда стахиботри-токсин С₂₄Н₄₄O₄ элементар таркибига эга эканлиги таъкидланди.
Шубҳасиз, мақолалар [194; -с. 73-99, 195; - с. 3-8] Trichoderma harzianum 55 токсик метаболитларининг кимёвий табиатини тушунтиришга қаратилган биринчи уриниш бўлиб, стахибиотоксинлар кимёсига катта ҳисса қўшди. Аммо кўриб турганимиздек, ушбу ишларда кимёвий тузилиш масаласи ҳал қилинмайди. Бу савол яқин вақтгача очиқ бўлиб қолди ва бизнинг эътиборимизни жалб қилди. Олиб борилган илмий тадқиқот ишида Trichoderma harzianum 55 замбуруғ штаммидан 4та янги фенилспиродриман сесквитерпеноид тузилишли бирикмалар ажратиб олинди ва уларнинг тузилишлари замонавий физик тадқиқот усуллари ҳамда кимёвий синтез усуллари ёрдамида аниқланди [119; -с.599-607, 120; -с. 666-669, 123; -с. 679-683, 124; -с. 103-107].
Trichoderma harzianum 22 замбуруғидан турли хил шароитда ўстириш орқали 10та янги фенилспиродриман сесквитерпеноид тузилишли алкалоид ва 4та терпеноидли бирикмалар ажратиб олинди (3.1. -жадвал).