Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

I. Орографик объектларнинг табиий-географик белги ва хусусиятлари асосида номланиши

Орографик объектларнинг табиий-географик белги ва хусусиятлари асосида номланишига бир қанча омиллар сабаб бўлади. Жумладан, ўтказилган таҳлиллар уларнинг номланишида объектнинг ташқи кўриниши, шакл ва ҳажми, тупроқнинг ранги-туси, жойлашиш ўрни ва бошқа белги-хусусиятлар асосий рол ўйнашини кўрсатди. Шу хусусиятлардан келиб чиқиб, уларни қуйидаги луғавий-маъновий гуруҳларга бўлиш мақсадга мувофиқ деб топилди:

1. Объектнинг ранг-тус белгисига хос хусусиятлар асосида номланиши. Ўтказилган таҳлилларнинг кўрсатишича, оронимлар ясалишида қуйидаги ранг-тус билдирувчи сўзлар иштирок этади:
1. Генетик жиҳатдан туркий бўлган сўзлар: оқ: Оқтоғ (тоғ), Оқбош (тоғ), Оқайри (баландлик), Оқжар (жар), Оқдара (дара), Оқнура (баландлик), Оқтепа (тепа), Оқчағал (тоғ тизмаси), Оққоя (чўққи) ва б.; қора: Қораайри (баландлик), Қорабел (тоғ тизмаси), Қоракамар (камар), Қорасийроқ (яйлов), Қорасуйри (чўққи), Қоратанги (баландлик, дара), Қорақир (қир, баландлик), Қорақош (тепа) ва б.; ола: Олабел (баландлик), Олатоғ, Олачабон (яйлов), Оляйлоқ (адир) ва б.; қизил: Қизилэмчак (Шс., чўққи), Қизилтумшуқ (Қм., Бс., Шо., баландлик), Қизилширам (До., баландлик) ва б.; қашқа: Қашқақум (баландлик); қўнғир: Қўнғиртоғ; Кўк: Кўктепа (тепа); оч: Очгаза (баландлик); сариқ: Сариқтепа (тепа).
2. Генетик жиҳатдан эроний тилларга тегишли бўлган сўзлар: сафид: Кўҳисафид (оқтоғ); сиёҳ: Кўҳисиёҳ (қоратоғ), Сиёрек (сиёҳрег – қорақум); сурх: Сурхак (қизилча, баландлик).
Юқорида келтирилган мисоллардан кўринадики, оронимлар таркибида ранг-тус белгисини ифодаловчи келиб чиқишига кўра туркий (ўзбек) тилларга хос бўлган оқ, қора, қизил, кўк, сариқ, ола (ала), оч, қўнғир, қашқа сўзлари; эроний (форс-тожик) тилларга хос бўлган сафид, сиёҳ, сурх каби сўзлар иштирок этар экан.
Оронимлар таркибида келувчи бу сўзлар турли лисоний ва нолисоний хусусиятларни намоён қилади. Ҳамма мамлакатларнинг топонимларида ранг-тусни ифодаловчи оддий сўзлар мавжуд бўлиб, оронимлар таркибида бу нарса, айниқса, кенг тарқалган.