Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Қўл//қол//қул//ғул индикатори. Қўл сўзи ва унинг фонетик вариантлари индикатор сифатида ўзбек халқ шеваларида, тоғли ҳудудлар аҳолиси нутқида икки хил маънода қўлланади. С.Қораевнинг кўрсатишича, «қўл – сойлик, дара, тоғ тармоғи, сой шохобчаси» маъноларига эга⁴. Изоҳдан кўринадики, қўл сўзи сойлик, сув шохобчаси маъносида гидрообъект турини, шунингдек, дара ва тоғ тармоғи маъносидаги орообъект турини ифодалайди.
Демак, қўл географик термин сифатида ҳам сув ҳавзаси, ҳам тоғ объекти турини билдирган ва ана шу маънолари асосида гидронимлар ва оронимлар ясалишига хизмат қилган. Т.Нафасов бу сўзни Қашқадарё халқ нутқида қуйидаги маъноларда қўлланишини кўрсатган:
қўл - 1 (Қамаши) Ариқ. 2 (Лангар) Тоғ бағридан оқиб келувчи сув, жилға. 3 (Тарағай) Тоғнинг текис жойга чўзилган кичик тизмаси⁵.
Қашқадарё топонимияси қўл/қол/қул/ғул индикаторли ойконим ва оронимлар мавжуд: Калтақўл (Яккабоғ т. қишлоқ, дара), Тўрақул (Чироқчи т. қишлоқ, тоғ тизмаси), Уйруғул (Чироқчи т. қишлоқ, жилға).
Маҳмуд Кошғарий луғатида қўл – тоғ чўққисидан пастга тўғри тушган, водийдан баланд жой маъносида изоҳланган ва уни асослаш учун ўпри қўли – “водий қўли” бирикмаси келтирилган¹. Қашқадарё топонимиясида қўл/қол/қул/ғул индикаторли ойконим ва оронимлар мавжуд: Бешқўл (До., дара), Зардақўл ( Ос., қ-қ), Оққўл (До., баландлик), Оққўл (Қм., қ-қ) Тўрақул (Чироқчи т. қишлоқ, тоғ тизмаси) шулар жумласидандир.
Шох//шах индикатори. Асосий маъноси ҳайвонларнинг бош қисмида учлик шаклда бўлган аъзоси. Ўзбек тилида кўчма маънода орографик термин сифатида қўлланади. Жумладан, у ўткир, тишсимон чўққи, баландлик, шунингдек, тоғ чўққиси, тик баландлик маъноларини ифодалайди. Шу маънолари асосида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Шахон довони (Ҳисор тизмасидаги довон), Шокалон (Шс., адир). А.З.Розенфильднинг кўрсатишича шох сўзи Tожикистон оронимиясида “қоя” маъносида қўлланади: Сафедшах//Сафедшух (оқ қоя), Душох – “икки қоя”, Кўҳи шохикалон – “катта қоя тоғи”².