Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райҳон беруний номидаги тошкент давлат техника университети

5.3 Автотранспорт қўлланганда ағдарма ҳосил қилиш
Қоплама жинсларни ағдармага автотранспортда ташилганда ағдарма ҳосил қилиш бульдозер билан амалга оширилади. Ағдармани икки усулда – чекка ёки майдон усулларида тўлдирилади. Чекка усулида автоағдаргич кон жинсларини иш фронти бўйича поғона устки қиррасидан бевосита қиялик текислигига ёки ундан 3 – 5 м масофада тўкади. Шундан сўнг жинслар бульдозер ёрдамида ағдарма поғонаси қиялик текислигига суриб жойлаштирилади. Майдонли усулда автоағдаргичлар қоплама жинсларни ағдарманинг бутун устки майдонига тўкади. Бульдозер ағдарма устини текислагандан кейин ағдарма майдони каток билан зичланади. Шундан сўнг ағдармага янги қатлам тўкилади. Биринч усулда ағдарма ҳосил қилганда ағдарма планда (горизонтал), иккинчи усулда эса, вертикал бўйича ривожланиб боради.
Чекка усулда бульдозер билан ағдарма ҳосил қилишда текислаш ва йўл ишлари кам бўлганлиги сабабли бу усул иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади. Майдонли усулда бульдознр билан ағдарма ҳосил қилишдан кам, асосан, мустаҳкамлиги кичик юмшоқ жинслар ағдармасини ҳосил қилишда фойдаланилади.
Чекка ағдарма ҳосил қилиш усули қўлланилганда ағдарма поғонаси устки қиррасида ғавфсизликни таъминлаш учун ёғоч ёки металл тиргаклар (автомобиль орқа ғилдираги учун) ўрнатилади (айрим ҳолларда баландлиги 0.5 – 0,8 м, кенглиги 2 – 2,5 м бўлган жинс уюмлари ҳосил қилинади). Бундан ташқари бульдозер ағдармаси устки майдони ағдарма маркази томон 4 – 5⁰ қияликка эга бўлиши лозим.
Текис жойда ҳосил қилинган бульдозер ағдармаси баландлиги қаттиқ жинслар учун 30 – 35 м, қумтошлар учун 15 – 20 м, созтупроқ (глиналар) учун 10 – 15 м ни ташкил қилади.
Тоғ ён бағри карьерларда ҳосил қилинган бульдозер ағдармалари баландлиги 150 м ва ундан ҳам баланд бўлиши мумкин. Бундай шароитда ишчилар ва ускуналар ҳавфсизлигини таъминлаш учун махсус тадбирлар ишлаб чиқилади.
Бульдозер ағдармаси, одатда учта участкадан иборат бўлади (5.8 – расм).

5.8-расм. Бульдозер ағдармасининг схемаси: L_ф.о. - тартиб бўйича ағдарма фронтининг узунлиги, L_ф.р. – тўкиш участкаси, L_ф.n. - текислаш участкаси, - L_ф.рез. - резерв участкаси.
Биринчи участкада қоплама жинсларни тўкиш ишлари, иккинчисида ағдарма устини текислаш ишлари олиб борилади, учинчи участка эса эҳтиёт (резерв) участка ҳисобланади.
Ағдарма ҳосил қилишга зарур бўлган майдон юзаси қуйидаги ифода орқали аниқланади:
, м²
бунда, V_в - ағдармага жойлаштирилиши лозим бўлган қоплама жинслар ҳажми, м³; К_р.о - жинсларни ағдармада майдаланишининг қолдиқ коэффициенти (К_р.о = (1,1–1,2); Н_о – ағдарма баландлиги, м; К_о – ағдарма майдонидан фойдаланишни ҳисобга олиш коэффициенти (битта поғона бўлганда К_о = 0,8 – 0,9; иккита поғона бўлганда К_о = 0,6 – 0,7).
Жинсларни тўкиш фронтининг узунлиги:
L_ф.р = N_a ^. L_n , м,
бунда, N_a – бир вақтда қоплама жинсларни ағдармага тўкадиган автоағдаргилар сони; L_n = 18 – 20 – иш фронти бўйича автоағдаргичлар банд қиладиган тилик (полоса) кенглиги, м.
N_a = N_{ч  }
N_ч – бир соат давомида қоплама жинсларни ағдармага тўкадиган автоағдаргичлар сони; _{ } = 1,5 _{ } 2 – автоағдаргичнинг юкни тўкишга ва манёврларига сафлайдиган вақти давомийлиги, мин.
N_ч = _{ }
П_к.ч – карьерни қоплама жинс бўйича соатлик унумдорлиги, м³ ; К_нер = 1,25 – 1,5 – карьернинг нотекис ишлаш коэффициенти; _{ } - рейс давомида автоағдаргичлар билан ташиладиган қоплама жинс ҳажми, м³.
Ағдарма иш фронти узунлиги:
L_р.о = 3 L_ф.р , м.
Бульдзер ишчи парки:
N_б.р = _{ }
бунда, _{ } - бульдозер бажарадиган сменалик иш ҳажми, м³; П_б – бульдозернинг сменалик унумдорлиги, м³/ см:
_{ } = П_к.ч ^. Т_см ^. К_з .
Т_см – смена давомийлиги, соат; К_з = 0,5 _{ } 0,7 – ағдармани қоплама жинс билан тўлганлик даражасини ҳисобга олиш коэффициенти.
Ағдармадаги бульдозерлар инвентар парки:
N_б.о = N_б.о ^. К_и.п ,
бунда, К_и.п = 1,3 – 1,4 – бульдозер инвентар парки коэффициенти.