|
фойдаланади? Ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида «Сўзнинг шаклини нима учун ўзгартиришга тўғри
келди? Сўз шаклини ўзгартириш билан нимага эришилди?» саволларига жавоб берадилар.
Ўқувчилар форма ясовчи қўшимчаларнинг синтактик вазифасини гапда сўзларнинг боғланиши
ва сўз бирикмасини ўзлаштириш жараёнида ўзлаштирадилар. Ўқувчиларнинг сўзларнинг боғланиши
ҳақидаги билими элементар характерда бўлса ҳам, уларнинг сўз бирикмаси-даги сўзлар маъно ва
грамматик жиҳатдан форма ясовчи қўшимчалар ёрдамида боғланишини тушунишига эришилади. Ўқувчилар
III синфда от ва кишилик олмошларининг келишик қўшимчалари билан турланишини ўрганганларидан сўнг
гапда маъно ва грамматик жиҳатдан ўзаро боғланган сўзларни ажрата олиш ва нималар ёрдамида
боғланганини тушунтириш кўникмаларига эга бўлишлари мумкин, сўнгра форма ясовчи
қўшимчаларнинг синтактик ролини ўзлаштира бошлайдилар. _
Ўқувчилар ҳар бир
морфеманинг функциясини бошқа морфемалар билан қиёслаб кўрсатиш талаб қилинган вазифани
бажариш жараёнида форма ясовчи қўшимчанинг ўзига хос хусусиятини яхши ўзлаштирадилар. Масалан,
ўзакдош сўзлар танлаш вазифасини бажариш давомида сўз ясаш учун қандай морфемалардан
фойдаланилгани, сўз ясовчи қўшимча туфайли сўзнинг маъноси қандай ўзгаргани аниқланади.
Шундан сўнг ўқувчиларга «Отни шундай ўзгартирингки, у бирликни эмас, кўпликни билдирсин»
топшириғи берилади. Болалар бу вазифани бажариб, отга форма ясовчи кўплик қўшимчаси қўшилганда,
сўзнинг лексик маъноси ўзгармаганини, фақат шакли ўзгарганини, кўплик билдирганини айтадилар. Сўз
ясовчи қўшимча билан форма ясовчи қўшимчаларни таққослаш орқали ўқувчилар форма ясовчи
қўшимчанинг сўз шаклини ўзгартиришдаги ролини яққол кўрадилар.
Тўртинчи босқич — сўз туркумларини ўрганиш билан боғлиқ ҳолда сўзнинг таркиби устида
ишлаш (III-IVсинф). Сўзнинг морфемик таркибини ўрганиш системасида бу босқичнинг мақсади сўз
ясовчи қўшимчанинг сўз ясашдаги аҳамияти ва форма ясовчи қўшимчанинг сўз шаклини
ўзгартиришдаги аҳамияти ҳақидаги билимни чуқурлаштириш; ўқувчиларни от, сифат, феълларнинг
ясалиш хусусиятларини
тушунишга тайёрлаш ҳисобланади.
Сўз туркумларини ўрганиш жараёнида ўқитувчи ўқувчиларга сўз ясалиши асосларини, сўз
ясовчи қўшимча ёрдамида бир сўз туркумидан бошқасини ёки шу сўз туркумининг ўзини ясаш
мумкинлигини тушунтиради. Масалан, от кўпроқ бошқа бир отдан (ишчи, балиқчи; синфдош, сирдош;
боғбон, ошпаз, китобхон, заргар), шунингдек, феълдан (элак, кўрак, ютуқ, ўроқ, ётоқ, терим, билим);
сифат кўпроқ отдан (сувли, сувсиз, сутли, сутсиз; ёзги,қишки, ишчан, ишли, ишсиз), шунингдек, феълдан
(мақтанчоқ,турғун, билағон, чопар, ўткир, сезгир); феъллар отдан (ишла, гулла, гапир), сифатдан (оқла,
яхшила, оқар, эскир, қорай) ясалади.
Ўқувчиларни сўз ясалиши хусусиятларини тушу-нишга тайёрлаш учун ўқитувчи уларга муайян
бир янги сўз қайси сўздан ва қайси морфема ёрдамида ясалганини аниқлашга қаратилган топшириқ беради.
Масалан, ўқитувчи чегара отини айтади ва чегарани қўриқлайдиган кишини билдирадиган ўзакдош от
танлашни топширади (чегарачи). Вазифани бошқачароқ бериш ҳам мумкин: ўқитувчи сўзни ва сўз
ясовчи морфемани беради. Ўқитув-чининг вазифаси янги сўзни тўғри ясаш ва лексик маъносини
тушунтириш ҳисобланади. Масалан, балиқ сўзидан -чи қўшимчаси ёрдамида янги сўз ясаш (балиқчи),
унинг лексик маъносини тушунтириш, қайси сўз туркуми эканини айтиш топширилади. Иккала
топшириқда ҳам ўқувчилар сўзни морфемик таҳлил қиладилар. Бунда ўқитувчи ўқувчилар
эътиборини ҳосил бўлган сўз қайси морфема ёрдамида, қайси сўз туркумидан ясалганини, қандай маъно
англатиши ва қайси сўз туркуми эканига қаратади. Бундай машқларда тилда мавжуд бўлган сўзларнинг
лексик маъноси билан морфемик таркибининг ўзаро боғлиқигига ва бирор сўз туркумига характерли бўлган
сўз ясалиши усулига асосланилади.
Бундай машқ турларидан айримлари:
1. Ўзакдош сўзлари бўлган матнни лексик — сўз ясалиши томонидан таҳлил қилиш. Масалан,
қуйидаги каби матн диктовка билан ёздирилади:
Ҳовлимизда гулзор бор. Гулзорга ҳар хил гул экилган. Уларни гулчи акам парвариш қилади. Гуллар
чамандек, очилади.
Ўқитувчи раҳбарлигида бир ўзакдош сўздан бошқаси қандай, морфема ёрдамнда ясалгани, у
қайси сўз туркумига кириши, қандай маъно билдириши аниқланади.
2. Лексик маъноси кенг тушунтирилган сўзни ўзакдош сўз билан алмаштириш.
Т о п ш и р и қ. Ажратиб кўрсатилган сўзга ўзакдош бўлган бир сўз топинг. Унинг қайси сўз туркумига
киришини айтинг ва уни
сўз таркибига кўра таҳлил қилинг.
Do'stlaringiz bilan baham: |
