Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Олма дарахти кўп жой. (Олмазор.) Пахта етиштириш билан шуғулланадиган киши. (Пахтакор.) Боғ
яратадиган ва уни парвариш қиладиган киши. (Боғбон.) Трактор билан иш бажарадиган киши. (Тракторчи.) 
Гул солиб куйиладиган идиш. (Гулдон.) 
Ўқувчилар ўқитувчи ёрдамида шу сўз қайси сўздан ва қандай қўшимча ёрдамида ясалганини 
аниқлайдилар. 
3. Ҳар хил сўз туркумига кирадиган ўзакдош сўзлардан қатнаштириб гап тузиш. 
4. Сўз ясашга доир вазифалар. 
Оқ иш  сўзларидан -ла, -ча қўшимчалари ёрдамида янги сўзлар ясанг. Берилган ва сиз ясаган сўзлар қайси
сўз туркумига киришини исботланг. 
Иш, пахта, колхоз, сув отларидан ўзакдош отлар ясанг. Сўзларни таркибига кўра таҳлил қилинг. Янги от 
ҳосил қилиш учун сиз сўзнинг қайси қисмидан фойдаландингиз? 
Чиз, ўр феълларидан ўзакдош отлар ясанг. Отларни сўз таркибига кўра таҳлил қилинг. Феълдан от 
ясаш учун қандай қўшимчалардан фойдаландингиз? 
Бу вазифалар ўқувчилардан сўз ясалиши хусусиятларига, сўзларнинг морфемик таркибига 
эътибор беришни талаб этади ва сўзнинг морфемик таркиби шу сўзнинг муайян бир сўз туркумига оид 
экани билан боғлиқлигини аниқлашга қаратилади. Бошланғич синфларда у ёки бу сўз туркумининг 
ясалишини кузатиш пропедевтик характерда бўлади, унинг натижаси машқнинг мавзуни ўзлаштириш 
мақсадига қаратилиши, дарсда фаол ва индивидуал ишларни тўғри уюштириш, фойдаланилган лексик мате-
риалнинг ўқувчилар савиясига мослигига, кўргазмалиликка боғлиқ. 
Ўқитувчи ўқувчиларнинг бирор морфемали қай даражада ўзлаштирганини уларнинг морфемик 
таркиби болалар савиясига мос сўзлардаги морфемаларни ажратиш кўникмасига; ўзак ва форма ясовчи 
қўшимчадан ё ўзак ва сўз ясовчидан, ёки ўзак, сўз ясовчи ва форма ясовчидан тузилган сўзларни мустақил 
танлай билишига; сўздаги морфемаларнинг ролини сўз билан тушунтириш кўникмасига; гапда сўз 
ясовчи қўшимчали сўзларни тўғри ишлатиш кўникмасига қараб аниқлайди. 
Қуйидаги каби савол ва топшириқларни бажариш асосида ўқувчилар сўзнинг морфемик таркибини 
қандай ўзлаштирганини аниқлаш мумкин: 
I. Саволларга жавоб бериш: 1. Сўзда қайси қисм энг асосий ҳисобланади? Нима учун? 2. Сўз ясовчи 
қўшимча қандай вазифани бажаради? Мисол билан исботланг. 3. Сўзда форма ясовчи қўшимча нима учун 
хизмат қилади? Исботланг. 
II. Икки сўзнинг маъноси ва таркибини та кқослаш. Бунинг учун ўқувчилар ўзак ва сўз ясовчи 
қўшимчаларнинг семантик аҳамиятини қанчалик тушунганини аниқлашга имкон берадиган сўзлар 
танланади (ишлади ва бошлади, пахтакор ва пахтазор). 
III. Сўзларни таққослаб, ўзакдош ёки ўзакдош эмаслигини исботлаш (туз, туздон, тузли, тузсиз, тузлади). 
Қайси қисм уларни ўзакдош қиляпти? Қайси қисм ҳар хил маъноли сўз ҳосил қиляпти? саволларига жавоб 
бериш. 
IV. Боғбон, ўроқ, боғни, ишчидан сўзларини таркибига кўра тҳлил қилиш: 1) ўзак ва сўз ясовчи 
қўшимчадан, 2) ўзак ва форма ясовчи қўшимчадан, 3) ўзак ва сўз ясовчи, форма ясовчи қўшимчалардан 
тузилган сўзлар танлаш. 
V. Таянч сўзлар асосида ўқитувчи тавсия этган мавзуга оид кичик ҳикоя тузиш.