Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Тушунчани ўзлаштириш устида ишлаш жараёни 
Грамматик тушунчани ўзлаштириш узоқ тушунчани ўзлаштириш давом этадиган ва кичик
ёшдаги ўқувчи- 
лар учун анча мўраккаб жараёндир. Ўқитувчи бошланғич синфларда тушунчани ўзлаштиришга оид 
ишларни ташкил этишда ўрганиладиган тушунчанинг лингвистик моҳиятини, билимларни ўзлаштириш 
жараёнининг психологик-дидактик хусусиятларини, ўқувчиларнинг нутқий ва ақлий ўсиши бир-бирини 
тақозо этишини, грамматик билимнинг нутқдаги ролини асос қилиб олади. 
Грамматик тушунчаларда тил ҳодисаларининг муҳим белгилари умумлаштирилади. Тушунчани 
ўзлаштириш устида ишлаш жараёнида ўрганиладиган тушунчанинг муҳим белгиларини ажратпш мақсадида 
муайян тил материали анализ қилинадн. Масалан, сўз ўзгартувчи қўшимча учун икки муҳим белги 
характерли: 1) сўз ўзгартувчи қўшимча — сўзнинг ўзгарадиган қисми; 2) сўз ўзгартувчи қўшимча синтактик 
вазифани бажаради, яъни гапда сўзларни боғлаш учун хизмат қилади. Тушунчани ўзлаштиришга оид 
ишларда ўқитувчи муайян бир тушунчанинг муҳим белгиларини аниқлаб олади, дастўри талабига кўра шу 
синф ўқувчиларини тушунчанинг қандай белгилари билан таништиришни, фойдаланганда яхши натижа 
берадиган лексик материалларни методик усул ва воситаларни белгилаб олади. 
Тил материалини анализ қилиш жараёнида ўрганиладиган тушунчанинг муҳим белгилари 
ажратилади (тушунча устида ишлашнинг биринчи босиқичи), сўнг белгилар ўртасидаги боғланиш топилади, 
бир тушунчанинг хусусияти сифатида улар орасидаги ўзаро муносабати аниқланади, атама берилади 
(тушунча устида ишлашнинг иккинчи босқичи). Ўқувчилар ўрганилган тушунча моҳиятини англашлари ва 
билимларни нутқ тажрибасига татбиқ этишлари учун тушунча таърифини аниқ, ифодалаш устида ишланади 
{тушунча устида ишлашнинг учинчи босқичи); тўртинчи босқичда ўрганилган категорияни би-либ олиш 
учун машқ; қилинади; амалий вазифани ҳал қилиш мақсадида (фикрни аниқ ифодалаш, сўзни ва гапни
тўғри ёзиш учун) ўқувчиларда тушунчага асосланиш кўникмаси шакллантирилади. 
Шундай қилиб, тилга оид тушунчаларни шакллантириш жараёни шартли равишда тўрт босқичга 
бўлинади: 
Биринчи босқич — тушунчанинг муҳим белгиларини ажратиш мақсадида тил материалини 
таҳлил қилиш. Бу босқичда маълум сўз ва гапларнинг лексик маъносидан келиб чиқиб мавҳумлаштириш 
амалга оширилади ва шу тил ходисаси, тил категорияси учун умумий ҳисоблангани ажратилади. 
Ўқувчилар таҳлил қилиш ва мавҳумлаштириш ақлий амалини билиб оладилар. 
Иккинчи босқич — тушунчанинг белгиларини умумлаштириш улар орасидаги боғланишни аниқлаш 
(тушунчаларнинг ички боғланишини аниқлаш), атамани бериш.Ўқувчилар таққослаш ва таркиб амалини 
билиб оладилар.   
Учинчи босқич — тушунча таърифини ифодалашни ту-шуниш, белгилар моҳиятини ва улар 
орасидаги боғланишни аниқлаш. 
Тўртинчи босқич — янги тил материали асосида ўрганилаётган тушунчани аниқлаштириш. Билим 
тажрибага татбиқ этиладиган машқлар ишлаш. Ўрганилаётган тушунчанинг илгари ўзлаштирилган 
тушунчалар билан боғланишини аниқлаш. 
Кўрсатилган босқичларни «феъл» грамматик тушунчасини шакллантириш жараёни мисолида кўриб 
-чиқайлик.   
Тушунча устида ишлаш тил материалини таҳлил қилиш ва тушунчанинг муҳим белгиларини 
аниқлашдан бошланади. Кўпгина текширишлар, агар ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида муайян вазифани 
бажариш билан дастлабки тил материалини ўзлари тузсалар ёки танласалар, уларнинг аналитик 
фаолиятнинг самарадорлиги ортишини кўрсатди. Масалан, ўқувчилар ҳаракатларини кузатиш асосида гап 
тузадилар. Дарсда ўқувчиларни феълдан фойдаланиш ва эътибор билан ёзишга ундайдиган қулай нутқий 
вазият яратилади. Экскўрсия, яқинда кўрилган фильм, шу дарсда кўрсатилган диафильмнинг бирор қисми, 
ўқилган ҳикоя, расм материали юзасидан гаплар тўзиш ҳам мумкин. Гап тўзишда фикрни аниқ 
ифодалайдиган керакли сўз (феъл)ни жамоа бўлиб топиш имконини берадиган вазият яратиш муҳимдир. 
Масалан, мавзуни ўрганишдан олдин ўқувчилар бахорда табиатда юз берадиган ўзгаришларни кузатадилар.
Ўқитувчи: — Бахорда табиатда қандай ўзгаришлар юз беради?
Ўқувчилар: — Кунлар исиди. 
— Ўтлар кўкарди. 
— Дарахтлар кўртак чиқарди. 
— Бодом гуллади. 
— Шафтоли, ўриклар гуллаяпти. 
— Олма энди гуллайди. 
(Ўқувчилар ўқитувчи тавсия қилган бир неча гапни изоҳлаб ёзадилар.) 

---

Ўқитувчи: Нарсанинг ҳаракатини ифодалаш учун сиз қайси сўзлардан фойдаландингиз? Уларнинг 
тагига икки тўғри чизиқ чизинг. (Ўқувчилар вазифани бажарадилар). 
- Ҳаракатни билдирган сўзларга сўроқ беринг ва таққосланг. (Ўқучилар нима қилди? нима қиляпти? 
нима қилади? сўроқларини берадилар.)
- Энди дарсликда феъл ҳақида нима дейилганини ўқинг. 
- Шахс ва нарсанинг ҳаракатини билдирган сўзлар нима дейилади, қндай сўроқларга жавоб бўлади? 
- Бодом гуллади. Олма энди гуллайди гапларини гап бўлакларига кўра таҳлил қилинг (Ўқувчилар 
эганинг тагига бир, кесимнинг тагига икки тўғри чизиқ, иккинчи даражали бўлак тагига тўлқинли чизиқ 
чизадилар.) 
- Гуллади, гуллайди феъллари гапда қайси бўлак вазифасида келди. (Кесим.) 
- Энди феъл ҳақида нимларни билиб олдингиз? Режадан фойдаланиб айтинг (умумлаштиринг): 
1. Феъл нима? (Сўз.) 2. Нимани билдиради? (Шахс ва нарсанинг ҳаракатини.) 3. Қандай 
сўроқларга жавоб бўлади? (Нима қилди? нима қиляпти? Нима қилади?) 4. Қайси гап бўлаги вазифасида 
келади? (Кесим.) 
- Китобдаги қоидада режанинг қайси пунктларига жавоб берилган? Режа пунктини ўқинг ва унга 
жавоб беринг. 
Ўқувчилар китобдаги ва қўшимча машвларни ишлайдилар. 
- Феълдан бошқа яна қандай сўз тўркумларини биласиз? (От, сифат, сон.) 
- Сўзларни таққосланг: гул, гулли, гуллади. Сўз тўркумлари (от, сифат, феъл) бир-биридан қандай 
фарқланади? (Режадан фойдаланиб жавоб берадилар.) 
Ўқувчилар мустақил бир неча гап тузадилар, айримларини ёзиб, феълларнинг тагига чизадилар. 
Бу дарс фрагментида тушунча билан таништириш жараёнининг юқоридаги тўрт босқичи қисқа 
шаклда ўз аксини топган. Бироқ бу дарсда ўқувчилар тушунча билан фақат таништирилди., уни ўзлаштириш 
учун эса дастўрида мавзуни ўрганишга ажратилган барча дарсларда машқлар тизимини бажариш лозим. 
Мавзуни ўрганиш жараёнида “Феъл” тушунчаси чуқўрлашади ва кенгаяди, ўқувчилар феълнинг янги 
белгиларини ўрганадилар (феълларда бўлишли ва бўлишсизлик, уларнинг шахс-сон қўшимчалари билан 
тусланиши, феъл замонлари). Ўқувчиларда феълларни шахс-сон, замон, бўлишсизлик қўшимчалари билан 
ўзгартириш ва фикр баён этиш мақсадига мос феъл шаклларидан нутқда тўғри фойдаланиш кўникмаси 
шакллантирилади. 
Тушунчани шакллантириш жараёнида сўзнинг лексик маъноси, унинг гап таркибида бошқа сўзлар 
билан бирга келгандаги маъноси аста-секин аниқланиб , ойданлаштириб борилади, оғзаки ва ёзма нутқда 
сўзни услубий тўғри ишлатиш кўникмаси орта боради. Бунинг учун ўқувчилар сўзнинг кўп маънолилиги, ўз 
ва кўчма маънода ишлатилиши, синоним ва антоним сўзлар билан элементар таништирилади.
Ўрганилган грамматик белгиларни амалга кенг татбиқ этиш ва улардан жонли нутқда алоқа 
мақсадида бевосита фойдаланиш учун грамматик тушунчани шакллантиришда ўқувчиларда
мавҳумлаштиришни ва сўзлар учун характерли бўлган умумий грамматик белгиларни син тезлашни 
ўстириш зарўр, шунингдек, улар 
СЎЗНИНГ 
лексик маъносини чуқўр билишларига эришиш муҳимдир. Булар
ўқувчиларнинг нутқини ўстириш моҳиятини акс эттиради, яьни ўқуувчилар нутқда сўзлардан амалий 
фойдаланишга, сўзнинг лексик маъносини тор тушунишдан чуқўрроқ тушунишга ўтадилар, сўзнинг 
лексик ва грамматик маънолари бир-бирига таъсир қилишини тушуна бошлайдилар, натижада нутқда 
сўзлардан онгли фойдаланишга асос яратилади.