Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Она тили – бошлангич синфларда ўқув предмети. 
Ўзбек халқи жуда қадим замонлардаёқ илм-фанга катта эътибор билан қараган ва уни 
ривожланишга харакат қилган. Ибн Сино, Беруиий, Ал-Хоразмий, Амир Темур, Улугбек ва бошқа 
кўплаб алломалар илм—фанни дунёга танитганлар. Илм-маърифатга беқиёс ҳурмат билан қараган 
халқимиз қандай қийинчилик ва тўсиқлар бўлмасин ўз фарзанддарини саводли бўлншини орзу 
қилганлар. Фарзандларини ёшлигиданоқ мактабга ўқишга берганлар. Мактабдор домлалар ўз 
усуллари ва тажрибаларига асосланиб болаларга сабокқ берганлар. Демак, Ўзбекистонда 
ўқитишнинг ўзига хос усуллари мавжуд бўлган ва улар ривожланиб борган. Бу жараён силлиқ 
кечгани йуқ. Баъзи хато ва камчиликларга ҳам йул қўйилган. Чунончи, 20-йилларда мактабни 
ривожлантиришда жуда жиддий хатоларга йул қўйилди. Комплекс дастурларда она тилини 
оиърганиш тизими бузилди: грамматик, орфографик кўникмаларга йетарли аҳамият берилмади. 
Савод ўргатишда яхлит сўз методи тилнинг фонетик хусусиятларига мос келмади, аналитик-
синтетик ишларни таъминламади, пухта, тўгри ёзув масалалари учун замин яратилмади. 

---

Кейинчалик 1931 йил 5 - сентябр «Бошлангич ва ўрта мактаб ҳақидаги, 25- август 1932 - йил 
«Бошлангич ва ўрта мактаб ўқув дастурлари режими ҳақида»ги қарорлар юқоридаги каби йул 
қўйилган хато ва камчиликларни бартараф қилишда ва ўқув машгулотлари тизимини ишлаб 
чиқишда мактабга ва ўқитувчиларга ёрдам берди. Тезлик билан савод ўргатишда аналитик—
синтетик товуш методи қайта тикланди. Грамматик, орфографик материалларни изчил ўргатишга, 
ўқувчиларнинг ҳар томонлама саводли бўлиб, маданий нутқни эгаллашларига катта аҳамият 
берила бошланди. Ўқувчилар ва ўқитувчининг ўқув меҳнатни ташкил этишнинг асосий шакли 
бўлган дарс методикаси муваффақиятли ишлана бошланди. 
50-90- йиллар мобайнида бошлангич синфларда она тили ўқитиш методикаси соҳасида 
анчагина қўлланмалар яратилди. Бу йиллар мобайнида она тили ўқитиш методикаси фан сифатида 
ривожлана бошлади, умумий педагогик, дидактик ва психологик характердаги илмий 
текширишларнинг натижалари она тили ўқитиш методикасини такомиллаштириш ва янги 
методика яратишга имкон берди. Ўзбек тилшунослиги соҳасидаги муваффақиятлар ҳам тилни 
ўзлаштириш жараёнига ва методиканинг ривожланишига жиддий ёрдам берди. Худди шунингдек, 
бу фаннинг ривожланишига ўқувчиларнинг оммавий иш тажрибаларини ўрганиш, умумлаштириш 
катта ижобий таъсир кўрсатди. Ўша даврдаги журналларда ўнлаб методик мақолалар босилиб 
чиқди. 
1955 - йилдан бошлаб педагогика институтлари бошида бошлангич таълим ўқитувчилари 
тайёрлайдиган факултетлар очила бошланди. Бу ҳам она тили ўқитиш методикасининг ўсишига 
ижобий таъсир кўрсатади, яъни бошлангич синф ўқитувчиларининг умумий ва махсус 
тайёргарлик даражаси ўсади. Институт қошидаги кафедраларда ишловчи илмий ходимлар методик 
масалаларни чуқур, илмий асосда ҳал қилишга ёрдам берадилар. 
Мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ она тили ўқитишга катта аҳамият берила бошлади. 
Бунда 1989 - йил 21 - октябрда «Ўзбек тилига давлат мақоми берилиши ҳақидаги қарор» алохида 
рол ўйнайди. 
Таълим соҳасидаги бу ўзгаришлар она тили ўқитиш методикасида ҳам бир қатор 
имкониятларни юзага келтирди. Бу янгиликлардан кўплари оммавий мактабларда амалга 
оширилмоқда, баъзилари ҳозирча синовдан ўтказилмоқда. Синов даврида, биринчидан, ўқувчига, 
унинг дарсдаги ва дарсдан ташқари вақтдаги ўқув меҳнатига, у дуч келаётган қийинчиликларга, 
унинг кўникма малакаларини ва ришожланиш қонуниятларини ўрганиш методикасига кўпроқ 
аҳамият берилмоқда, ўқитувчи ва ўқувчи меҳнати ҳақидаги фанга айлантирилмоқда. Иккинчидан, 
таълим жараёнида боланинг фикрлаш қобилиятини ўстириш, мустақиллигини ва ўқув ишлари 
жараёнидаги ақлий фаоллигини ошириш вазифалари ҳал қилинмоқда. Учинчидан, мавжуд таълим 
тизимидаги текширишлар билан бир қаторда ўқитишнинг истиқболи ҳақидаги вазифаларни ҳал 
қилиш мақсадида ҳам текширишлар олиб борилмоқда. Шундай қилиб, фан сифатида она тили 
ўқитиш методикасининг ўз предмети, вазифаси, назарий ва илмий соҳаси бўлиб, бир қатор фанлар 
ўртасида унинг маълум ўрни бор. Бу фан ҳам бошқа фанлар каби ривожланиб, тараққий этиб 
бормоқда. 
Тил фикрни шакллантириш ва баён қилиш, таассурот, ҳис, кечинмаларни ифодалашда 
муҳим ўрин тутади. Тил жамият аъзоларининг бир-бири билан ўзаро алоқаси учун хизмат 
қиладиган воситадир. Бу восита қанчалик такомиллашса, фикр шунчалик аниқ, таъсирчан 
ифодаланади. Мактабда она тилини чуқур ўрганиш зарурати тилнинг мана шу асосий 
вазифаларидан келаб чиқади. 
К.Д-Ушинский бошланигич мактаб ўқув предметлари тизимида она тилига катта аҳамият 
бериб, уни марказий ва етакчи предмет ҳисоблайди. «Ажойиб ўқитувчи бўлган она тили болага 
кўп нарсани ўргатади,.. Бола икки - уч йил ичида шунча кўп нарсани ўргатади ….Бола икки – уч 
йил ичида шунча кўп нарса ўрганадики, кўп нарса билиб оладики, 20 йил кун билан методик 
жихатдан жуда тўгри ўқиганда ҳам унинг ярмича ўргана олмайди. Она тилини улуг педагоглиги 
ҳам ана шундадир», дейди. Шунинг учун ҳам бошлангич синфларда она тилини ўрганишга катта 
аҳамият берилади. 
Она тили - нутқ: ўқиш ва ёзиш соҳасидаги кўникма ва малакалар ўқувчилар ўқув меҳнатининг 
зарурий шарти ва воситаси ҳисобланади. Бола ўқиш кўникмаларини эгаллаш билан, биринчи 
навбатда ўз она тилини ўрганиши зарур. Чунки она тили билимдонликнинг , ақл -идрокнинг 
калитидир. Она тили бошқа фанларни воситаси ҳамдир, жамият тарихи ҳам, табиий фанлар ҳам 
она тили ёрдамида ўрганилади. Демак , она тили боланинг умумий камол топишида ҳам, билим ва 
меҳнатга ҳавасини уйготишда ҳам алоҳида рол ўйнайди. 

---

Тил муҳим тарбия воситасидир. Бадиий адабиётларни, газета, журналларни ўқиган бола 
ўзида энг яхши ҳислатларни тарбиялаб боради. Муомала маданиятини эгаллайди. 
Она тили бошлангич синфда асосий ўринни эгаллар экан, ҳар бир ўқувчида она тилига 
қизиқиш ва муҳаббатни тарбиялаш зарур. 
Бошлангич синфларда она тили машгулотлари тури ва мазмуни қуйидагиларни ўз ичига 
олади: 
1.Ўқиш, ёзув, грамматик материални ўрганиш, кузатишлар ҳамда ўқувчиларнинг 
ижтимоий фаолиятлари билан боглиқ ҳолда, уларнинг огзаки ва ёзма нутқини ўстириш. 
2. Биринчи синфга келган болаларга савод ўргатиш, яъни уларни элементар ўқиш ва 
ёзишга ўргатиш, бу кўникмаларни малакага айлантирш. 
3.Адабий тил нормаларини, яъни имловий ва пунктуатсион саводли ёзувни, орфоэпик
тўгри талаффузни ўрганиш нутқ ва услубий элементларни эгаллаш. 
4.Грамматика, фонетика , лексикадан назарий материалларни ўрганиш, тилдан илмий 
тушунчаларини шакллантириш. 
5. Ўқувчиларни ўқиш ва грамматика дарслари орқали бадиий, илмий-оммабоп ва бошқа 
адабиётлар намунаси билан таништирш , уларда табиий асарни идрок этиш кўникмасини хосил 
қилиш. Бу вазифаларнинг ҳаммасини бошлангич синфларда она тили предмети ҳал этади ва 
бошлангич синфлар она тили дастурида акс этади. Дастур давлат хужжати бўлиб, унда ўқув 
предметининг мазмуни ва хажмини, шунингдек, шу предметдан билим, кўникма ва малакалар 
даражасига қўйилган асосий талабларни белгилайдиган бўлади. Дастур талабларини ўқитувчи ва 
ўқувчилар бажаришлари шарт, уни кенгайтириш ва қисқартиришга йул қўйилмайди. 
Бошлангич синфларниг она тили дастури икки қисмдан иборат: 
1.Уқтириш хати. 
2.Асосий қисми. 
Уқтириш хатида она тили предметининг тутган ўрни, унинг вазифалари кўрсатилиб, 
методик йул-йуриқлар берилади. Дастурнинг асосий қисми 4 бўлим, у ҳар бир синфда ўқувчилар 
ўзлаштириши лозим бўлган билим ва кўникмалар кўрсатилган. Дастурнинг бўлимлари: хат - савод 
ўргатиш ва нутқ ўстириш «Ўқиш ва нутқ ўстириш», «Грамматика, имло ва нутқ ўстириш”дан 
иборат. Ҳар бир бўлим бир неча қисмлардан иборат. Масалан, «Ўқиш ва нутқ ўстириш» бўлими, 
«Синфда ўқиш» ва «Синфдан ташқари ўқиш»ни синфда ўқиш ўз навбатида «Ўқиш мавзуларини», 
«Ўқиш кўникмаларини», «Матн устида ишлаш» қисмларини ўз ичига олади ва ҳоказолар.