‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Zirk o ‘stirish agrotexnikasi. 
O 'zbekiston florasida Markaziy 
Osiyoda tarqalgan 8 ta zirk turining 3 tasi uchraydi: qoraqand zirk 
(Berberis oblonga
), qizil zirk 
(Berberis integerrima),
tangasimon 
zirk (Berberis nummularia). Qoraqand zirk urug‘lari uzoq davom 
etuvchi tinim davriga egadirlar va bu hoi ulaming urug‘k o ‘chatlarini 
yetishtirishdamuayyan qiyinchiliklami keltirib chiqaradi. Urug‘lami 
tinim davridan chiqishiga k o ‘maklashuvchi asosiy omil - urug‘lar

---

ekilgan tuproqdagi past harorat (minusli) bo'lib, quhruton qish mav- 
sumidan so'ng, bahorda nihollaming qiyg'os diiqislu kn/ntihuli
/i r k mevalari sentabr oyining 2-3 dckadalaritla to'liq pishib yeti- 
ladi. Zirk urug'larini to 'lik fiziologik etilishi ular mevalaiini to'lik 
pishib etilgan davriga to 'g 'ri keladi. U rug'lar to'liq yetilganligimn}', 
tashqi belgilari - mevalami to 'q qizil, ko'kish-qora rangga kirislu 
dir.
Qizil zirk mevalari to 'q qizil rangga kirsa, tangasimon zirk 
mevalari yorqin pushti qizil rangga, qoraqand zirk mevalari to'q 
binafsha-zangori rangga kiradi. Sentabming boshlarida terilgan va 
68 kun stratifikatsiya qilingan u ru g iam in g tuproqda unish darajasi 
8,5% ni tashkil etadi va 1 gektardan 500 ming dona ko'chat chi- 
qishini ta ’minlaydi. Sentabr oxirlarida terilgan va 47 kun mobaynida 
stratifikatsiya qilingan u ru g iam in g tuproqda unish darajasi 7,4%ni 
va 433,3 ming donaga urug'ko'chatlar chiqishini ta ’minlaydi.
Sentabr boshlarida tayyorlangan va 68 kun mobaynida stratifi­
katsiya qilingan qizil zirk urug'lari 11,5% unish ko'rsatkichiga ega 
b o'ladi va 700 ming donaga ko'chat chiqishini ta ’minlaydi. Sentabr 
oxirlarida, y a’ni mevalar to'liq pishib yetilgan davrda tayyorlangan 
u ru g ia r 17,8% tuproq unish darajasiga ega va ular 1100 ming dona­
ga ko'chat chiqishini ta ’minlaydi.
Sentabr boshlarida terilgan va 68 kun mobaynida stratifikatsi­
ya qilingan va noyabrning oxirida ekilgan tangasimon zirkning 
urug'lari 10,2% unish darajasiga ega bo'ladi va 1083 ming donaga 
ko'chat chiqishini ta’minlaydi. Zirk urug'ko'chatlarini birinchi yili 
sekin o'sishning asosiy sabablaridan biri - ulaming birinchi vegetatsi­
ya davomida ildiz tizimini shakllantirishlaridir.
Ikkinchi vegetatsiya davrida urug' ko'chatlam ing yer ustki 
qismini o'sishi tezlashadi. Sentabming oxirida terilgan va 47 kun 
stratifikatsiya qilib ekilgan urug'lar 14% unish darajasiga ega 
bo'ladi va 1533 ming donaga ko'chat chiqishini ta’minlaydi. Zirk 
urugiarining fiziologik tinch davri evolyusiya natijasi bo'lib, tur- 
lami saqlashga qaratilgan. Bahorda qulay sharoitlar yuzaga kelsada, 
bir qism urug'lar ikkinchi bahordan unib chiqadi. Bu holat tabiat- 
da tuproqda doimo urug' zaxirasi mavjudligini ta ’minlaydi. Zirk

---

urugMarini unish davri 31-34 kunni tashkil etadi, bu kabi ulaming 
unish davrining cho‘zilganligi keyinchalik ko‘chatlaming taksatsion 
o ‘sish k o ‘rsatkichlariga ham ta ’sir ko‘rsatadi.
Zirk mevalari sentabr oyining 2-3 dckadalarida to ‘liq pishib eti­
ladi. Zirk mevasi 2 qismdan iborat: yupqa tashqi p o ‘stloq va ichki 
meva shirasidan iborat. Rezavor mevalar to ‘plam (shingil) hol- 
ida yetiladi. T o ‘plamda 8-28 dona rezavor meva yetiladi. 1000 ta 
qoraqand zirk um giarinin g og‘irligini o ‘zgarish diapazoni unehalik 
katta emas - 13-16 g atrofida. 1000 ta urug‘ og'irligi urug1 sifatiga, 
urug1 terilgan vaqtga va ona butaning irsiy xususiyatlariga bog‘liq 
b o ‘ladi.
Zirk urugiarini qumq holda saqlash davrining eho‘zilishi ulam ­
ing unish k o ‘rsatkichlarini tobora pasayishga olib keladi. Sentabming 
ikkinchi yarmida terilgan va shu zahoti tuproqqa ekilgan u rug‘lar, 
bahorda eng yuqori-27,4% grunt unish k o ‘rsatkichiga ega b o ‘ladilar, 
ushbu urug‘lar bir yil saqlanib, kuzda sepilganda 11,4% gm nt unish 
ko‘rsatkichiga ega bo ‘ladi, y a ’ni unish k o ‘rsatkichi 60% ga pasay- 
adi. Ikki yil quruq saqlangan urug‘laming hayotiy unish qobiliyati 
16% ga pasayib ketadi va bunday urug‘lam i kuzda ekish bahorda 
nihollar ehiqishini ta ’minlamaydi.
Shunday qilib, zirk urug‘laridan birinehi bahom ing o ‘zidayoq 
qiyg‘os nihollar olish uehun ulami dengiz sathidan kamida 1000 
m balandlikka bo‘lgan tog 1 ko'chatzorlarida ekish tavsiya etiladi. 
U m g‘lar sentabming oxirida terilgan zahoti tuproqqa 2-3 sm chuqur- 
likka ekiladi, tuproq namligini saqlash maqsadida urug1 ekilgan qa- 
torlar yog‘och qirindisi bilan mulchalanadi.
Tuproqda urug'lam ing unishga tayyorgarlik davri ikki bosqich- 
da: issiq va nam (kuz), sovuq va nam (qish) sharoitlarida kechadi. 
Bunda urugT aro'ziga xos tabiiy stratifikatsiya jarayonida b o ‘lishadi. 
Kuzda urug1 ekilgan qatorlarda namgarehilik yetarli bo‘lsada (urug1 
ekilgandan so ‘ng, ular sug‘oriladi), lekin ikkinchi sovuq bosqich- 
ni o ctamasalar, um g‘lar bahorda unib chiqmaydi, shu sababli zirk 
urug‘larini vodiy sharoitlarida ekish tavsiya etilmaydi.
Zirk urug‘lari ekilgan tuproq qatlamining kunlik o ‘rtacha harora- 
ti+8°ga yaqinlashganda urug‘laming unishi boshlanadi, +24°S ga 
yetganda bu jarayon tugaydi. U ru giam in g yoppasiga unishi tup-
200

---

mq haroratining +10+15°S bo‘lgandu ku/ntiludi Yuii}’i tcrilgun 
va sentabrda ekilgan urug'lar 202-205 kundan so'ng, bir yil quruq 
saqlangan u ru g ia r 556-559 kundan so'ng unib chiqadi
U rug'ko'chatlarni vegetatsiya oxirida saqlanisli darajasi S1) ') 
\%
ni tashkil etadi. Yangi terib olingan mevalardan darliol urug'lari 
ajratib olinadi. 1 kg zirk mevalaridan 600- 700 gramm quyuq to'q 
qizil zirk sharbati va 200- 220 gramm urug' chikadi. Zirk sharbati 
vitaminlar va biologik faol moddalarga boy bo'lib, ozik-ovqat, vino- 
chilik va qandolatchilik maqsadlarida foydalanish mumkin.
Sharbatidan ajratib olingan urug'lari meva po'stloqlari bilan 
birgalikda quritiladi, so'ngra tabiiy shamol yoki ventilyator yor­
damida sovurish usuli orqali urug'lari ajratib olinadi.
Yangi terilgan urug'lar ekish oldidan alohida ekishga tayyorgar- 
likni talab etmaydi, m a iu m muddat soyada quritish, quruq holda 
saqlash urug'larning unish ko'rsatkichlariga ta 'sir etmaydi, lekin 
ulami saqlash 12-15 kundan oshmasligi kerak.
U rug'lar ko'chatzorga oralari 60 sm, balandligi 18-20 sm qilib 
oldindan tayyorlab ko'yilgan egatlarga qo'l yordamida sepiladi. 
U rug'lar cgat ustiga kcngligi 10 sm va chukurligi 2 sm bo'lgan 
ariqchalarga bir tckisda sepib chiqiladi, so'ngra ustidan mayin tup­
roq bilan berkitiladi.
U rug' ekish normasi 8 g/m. Urug' ekib bo'lingach, egat usti 
maxsus valik yordamida kuchsiz zichlandi, bu holat tuproqda hosil 
bo'lgan bo'shliqlarni bartaraf etadi va tuproq namligini urug'larga 
ko'rsatadigan ta ’sirini oshiradi. Ekish ishlari tugagach, egatlar usti 
2-3 sm qalinlikdagi yog'och qirindisi bilan mulchalandi va bu qat- 
lam urug'lar unib chiqqandan so'ng ham qoldiriladi.
Bu agrotexnik tadbir tuproqning qatqaloq bo'lishiga yo'l 
qo'ym aydi va tuproq namligini uzoq vaqt bir xil maromda ushlab 
turadi. Egatlarni bu kabi mulchalash urug'larni birinchi bahorni 
o'zidayoq qiyg'os unib chiqishini ta ’minlaydi. Buusulda urug' sepish 
ko'chatlarni parvarishlash davrida ularga mexanizatsiya vositalari 
orqali ishlov berish imkonini yaratadi va 1 gektar ko'chatzom ing 
foydali maydonining 1,7 ming metr kvadrat bo'lishini ta ’minlaydi.
U rug'lar unib chiqish va nihollar paydo bo'lish davrida tabiiy 
yog'ingarchilik kam yillari, ko'chatzor egatlar bo'ylab 1-2 marta
201

---

sug‘oriladi. U rug‘k o ‘chatlar 2-3 yil davomida yetishtiriladi va stan­
dart k o ‘chatlar holatiga yetkaziladi. Zirk ko‘chatlari 5-6 yili hosilga 
kiradi.