Janubiy- g’arbiy Hisor okrugi florasida Haplophyllum Juss turkumi turlarining tarqalishi

Janubiy- g’arbiy Hisor okrugi florasida Haplophyllum Juss. turkumi turlarining tarqalishi.
Xalmuratov M.A Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti, b.f.n.
Asadova F.F Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti, magistr.
O’simliklar dunyosidagi har bir o’simlik turi borki o’ziga xos, yashashi uchun qulay bo’lgan joyda o’sishga va yashashga moslashgan hisoblanadi. Ushbu o’simliklar turli xil omillar tuproq, iqlim yog’ingarchilik va eng muhimi bo’lgan antropogen omillar tasirida populyatsiyasi qisqaradi yoki aksincha kengayadi. Bizni tadqiqotimiz obekti bo’lgan turkum turlari ham bundan mustasno emas. Haplophyllum Juss. turkumi asosan tog’ oldi, olajinsli, o’rmonli tog’yonbag’irlari va jarliklarda, qumli va qumloq joylarda, tog’ etaklaridagi rang- barang jismlarning qoldiqlarida, tekislik va tog’ oldi, qumli va mayin tuproqli joylarda o’sadi. Ushbu turkum vakillari asosan O’zbekistonning Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Farg’ona, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlardagi adirlar, tog’ etaklari va o’rta qismidagi yonbag’irlarda o’sadi. Ko’pchilik olimlarning O’rta Osiyoning tog’li qismidagi maxalliy floralarida olib brogan izlanishlarida ushbu turkumga oid tur soni va tuzilishi haqida qisqacha malumotlar keltirib o’tilgan.
So’ngi yillarda O.T Turginov (2007) amalga oshirgan tadqiqotlarda ushbu okrugda uchraydigan turlar keltirilgan.Keltirilgan malumotlarda tularning o’zbekcha nomlari, xayotiy shakli, umumiy areali, ekologiyasi, florosenotipi, xo’jalikdagi ahamiyati va xudud florasida turni tergan kollektorlari keltirilgan. O.T.Turginov tomonidan keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra, xudud florasida yuksak gulli o’simliklarning 89 oila, 524 turkumga mansub bo’lgan 1564 tur uchrashi keltirilgan. Bulardan 10 tur Haplophyllum juss turkumi turlari xisoblanadi. Bular quyidagilar bo’lib, mazkur xududda tarqalgan turlar keltirilgan ro’yhatda turlarning hayotiy shakli ( Raunkiaer 1934), areal tipi ( Turginov 2017), tarqalgan balandlik mintaqasi ( Kovalevskiy 1983), xamda xo’jalikdagi foydali ( Xolmatov 2006), xususiyatlari keltirilgan.
Haplophyllum acutifolium G.Don 1831, Gen Hist 1: 780. Toshbaqao’t. Gemikriptofit o’simlik. Tarbag’atoy- tog’li o’rta osiyo. Tog’ oldi va quyi tog’, toshli va mayin tuproqli. Dorivor bo’yoqli.
Haplophyllum alberti-regelii Korovin 1916, Descr.PI.Nov. Turkistan. 59. Albert-regel toshbaqao’ti. Gemikriptofit o’simlik. O’rta Osiyo. Tog’ oldi, olajinsli, Petrofit. Efemeretum. Foydalanilmaydi.
Haplophyullum buharicum Litv 1910, Mus. Bot. Aked. Petersb. VII:73 Buxoro toshbaqao’ti. Xamefit. G’arbiy pomir-oloy. Quyi tog’, qizil-qumli va oxaktoshli. Petrofit. Efemeretum. Foydalanilmaydi.
Haplophyllum bungei Trautv 1883. Trudy imp. S. Peterbursk. Bot. sada VII:183. Bunge toshbaqao’ti. Gemikriptofit. O’ryta Osiyo. Tog’ oldi, olajinsli. Petrofit. Efemeretum. Dorivor bo’yoqli.
Haplophyllum dubium Korovin 1923. Trudy Turkistansky. Naucn. Obsc. 1;37. Shubxali toshbaqao’t. Gemikriptofit. G’arbiypomiroloy. Tog’oldi va quyitog’, mayin tuproqli. Shag’alli va ohaktoshli. Petrofit. Efemeretum. Dorivor.
Haplophyllum latifolium Karva Kir 1841. Bull. Soc, Imp. Natiralistr Moscou 398. Kengbarg toshbaqao’t. Gemikriptofit. Tarbag’atoy- tog’lio’rtaosiyo. Tog’oldi va o’ta tog’, toshli va mayin tuproqli. Shiblyak archazor.
Haplophyllum pedicellatum bunge va Boiss 1867. FI. Orient. 1;925. Bandsimon toshbaqao’t. Gemikriptofit. Kopettog’- pomiroloy. Tekislik va tog’oldi, qumli va mayin tuproqli. Shiblyak, archazor. Dorivor zaxarli.
Haplophyllum robustum Bunge 1847. Schrift. Naturf. Ver. Riga. Baquvvat toshbaqao’t. Gemikriptofit. Eron- O’rta Osiyo. Tekislik va tog’oldi, olajinsli va shag’alli. Petrofit. Efemeretum. Dorivor.
Haplphyllum versicolor Fisch va C.A.Mey 1847. Schriften Naturf Vereins. Rangbarang Toshbaqao’t. Gemikriptofit. Eron-O’rta Osiyo. Tekislik va tog’oldi, qumli va shag’alli. Petrofit. Efemeretum. Dorivor bo’yoqli.

Shuningdek Surxondaryo viloyatining tog’li va adirli xududlarida ham ushbu turkum vakillarini uchratish mumkin. Xususan Oltinsoy tumani va Denov tumani hududidagi adirli va tog’li qismida, Sherabod tumanidagi Ko’hitang tog’ tizmasida va Surxon davlat qo’riqxonasi xududida, Uzun tumanidagi Sharg’un tog’ tizmalarida Haplophyllum juss turkumining bir nechta turlarini uchratish mumkin.