‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Cherkez o ‘stirish agrotexnikasi. 
Ushbu o ‘simliklar qum 
sahrolarida keng tarqalgan psammofit va ehidamli o ‘simliklardir. 
Cherkezlarning u ru g iari oktabr oyida terib, tozalanadi, sovurish 
orqali standart tozalikkacha olib boriladi. Ekish uehun m o‘ljallangan 
urug'lar tozaligi 80% dan kam bo‘lmasligi kerak. Paletskiy eherkezi 
urug‘larining 1000 donasi 9-14 g (o‘rtaeha 11 g), Rixter eherkezining 
8-125 g (o ‘rtacha 10 g), tashkil etadi. UrugMar salqin joylarda saqla- 
nadi. Cherkez urug‘larining 6-7 oylardan so‘ng unish qobiliyati pa- 
sayib ketadi, shu sababli har yili ekish uehun faqat yangi terilgan 
urug‘lardan foydalaniladi. Cherkez urug‘lari kuzda ham bahorda 
ham quruq holda ekilaveradi. Urug‘lar 60x60 sm sxemada ekiladi, 
urug‘ sepiladigan qator kengligi 4-5 sm b o iib , ular 2-3 sm chuqur- 
likka ekiladi, Urug Mar ekilgach mayda mayin tuproq bilan berkitila- 
di va katoklar bilan tuproq zichlanadi. Kuzda ekilgan urug1 qatorlar 
poxol-xashak bilan berkitiladi va shamol ta’siridan saqlanadi [2, 4].
U rug1 egatlari mulchalanadi. Eng zarur agrotexnik tadbir - bu 
sug‘orishdir. K o‘chatzor sug'orilgandan so‘ng tuproq yumshatila­
di, begona o ‘tlardan tozalanadi. May oyining oxirlarida iyun bosh­
larida kasal va yaxshi rivojlanmagan nihollar yulib tashlab, siyrak- 
lashtiriladi. Un.ig‘ko‘chatlar 15-18 dona/pog.m bo1 Isa ular yaxshi 
rivojlanadi.
Cherkezning 1 yillik urug‘ko‘chatlari standart talablarga javob 
beradi va doimo joyga o ‘tkazish uehun tayyor bo‘ladi. Ekishdan av-
193

---

val ko'chatlar ustki qismi 2/3 uzunligi sekator bilan kesiladi. Tavsiya 
etilayotgan agrotexnika 1 gektardan kamida 300.000 dona k o ‘chat 
chiqishini ta ’minlaydi. Malina ko'chatlari yaxshi parvarishlansa 2-3 
yili hosilga kiradi.
Chakanda o'stirish agrotexnikasi. 
Chakandani urug'idan 
ko'paytirish sodda usul bo'lib, ko'plab tannarxi past va moslashuv- 
chan ko'chatlar etishtirish imkonini beradi. Chakanda urug'lari 
quruq saqlanganda 3 vilgacha unish qobiliyatini yo'qotm aydi. 
U rug'larda organik tinim davri bo'lm aganligi sababli, yilning har 
qanday davrida-kuzda yangi terilgan urug'lar bo'lsin, yoki bahorda 
quruq saqlangan urug'lar bo'lsin, nam tuproqqa ekilishi bilan 8-12 
kunda qiyg'os unib chiqadi.
U rug'ko'chatlar yetishtirish uchun foydalaniladigan urug'lar 
sog'lom , yirik va qizg'ish mevali, scrhosil butalardan teriladi. 
Chakanda urug'larini to'liq fiziologik ctilishi, ular mevalarini to 'liq 
pishib yetilish davriga to 'g 'ri keladi. Chakanda urug'larini sentabr- 
noyabr oylarida terish mumkin. Terib olingan mevalardan sharbati 
olingach, qolgan u ru g 'lar meva po'stloqlari bilan birgalikda quriti­
ladi va ventilyatorda sovurib, g'alvirdan elab, toza urug'lari ajratib 
olinadi.
Mevalardan urug'larni ajratib olishda sharbat ajratuvchi mashi- 
nalar yoki qo'l yordamida harakatlanadigan sharbat ajratuvchi 
moslamalardan foydalanish mumkin. Mevalardan sharbat chiqishi 
72-80% ni tashkil etadi. 1 kg yangi terilgan mevalardan toza urug' 
chiqishi 10-14 % tashkil etadi. Chakanda mevasi asosan bir urug'li, 
kamdan kam hollarda yaxshi rivojlanmagan ikkinchi urug'i ham 
uchraydi. Urug'larining rangi odatda jigarrang, yaltiroq, uzunasiga 
choki mavjud. U rug'lam ing uzunligi 4-7 mm, diametri 2,5-3,5 mm, 
shakliga k o 'ra cho'zinchoq-ovalsimon. 1 kg urug'larida 83-130 
ming dona urug'lari bo'ladi.
Respublikamizda keng tarqalgan y o w o y i Chakandaning meva­
lari mayda, sharsimon-ovalsimon o'rtacha 5,7-6,1 mm diametrga ega, 
100 dona mevalari og'irligi 9,5 grammga teng. Ulam ing urug'lari 
ham mayda, 1000 dona urug'larining og'irligi 7-8 g atrofida. Yirik 
mevali shakllarda meva uzunligi 7-8 mm, diametri 5-6 mm, 100

---

dona mevalari og'irligi 12-16 g atrofida bo'lishligi ku/itliladi. 1000 
dona urug'larining og‘irligi 11-12 grammgn long IIrug'murtagi 
endosperm bilan birgalikda mustahkam urug* po'sllo^'i oslidn 
joylashgan bo‘lib, urug‘ qobig‘i yaltiroq va silliq, ishonchli himoya 
funksiyasini bajaradi.
Kuzda sepilgan urug‘lar 8-12 kunda unib chiqib, qishgi 
sovuqlardan zararlanishi mumkin, shuning uehun urug'lai ni tuproq- 
qa ekishning eng optimal muddati - mart-aprel oylari hisoblanadi. 
Bunda kuzda tayyorlangan va bahorgaeha quruq holda saqlangan 
urug‘lardan foydalaniladi.
Chakanda urug‘larini mexanik tarkibiga k o ‘ra yengil, qumoq 
va unumdor tuproqlarga ekish maqsadga muvofiqdir. U rug‘lar 
ko‘ehatzorga oldindan tayyorlangan, oralig‘i 60 sm, balandligi 18- 
20 sm bo‘lgan egatlarga q o ‘1 yordamida sepiladi. U ru g ia r egat 
ustiga kengligi 10 sm va chuqurligi 2-3 sm b o ‘lgan ariqchalarga 
bir tekisda sepiladi, so ‘ngra mayin tuproq bilan bir xil qalinlikda 
berkitiladi. Urug‘ ekib bo'lingaeh, egat usti valik yordamida yengil 
zichlanadi, bu tadbir tuproqda hosil bo‘lgan bo‘shliqlami bartaraf 
qiladi, tuproq namligini urug‘larga ko'rsatadigan ta ’sirini yaxshilay- 
di. So‘ngra urug* ekilgan egatlar usti 2-3 sm qalinlikda yog‘och qi- 
rindisi bilan qoplanadi (mulchalanadi) va bu qatlam urug‘lar unib 
ehiqqandan so‘ng ham qoldiriladi. Egatlarni mulehalash tuproqni 
qatqaloq b o ‘lishiga y o ‘l qo‘ymaydi. Tuproqda namni uzoq vaqt bir 
xilda saqlanishi urugMarni qiyg‘os unishini va yuvenil o ‘simliklami 
rivojlanishini ta ’minlaydi.
U rug1 ekishnormasi 4g/m . U rug‘ ekish chuqurligi 2-3 sm. Tavsiya 
etilgan usulda urug‘ sepish, kelgusida k o ‘chatzordagi ko‘chatlami 
parvarishlash jarayonida bajariladigan agrotexnik tadbirlami me- 
xanizatsiyalashtirishga imkon bcradi va 1 gektar ko‘chatzoming 
mahsulot beradigan maydonini 1,7 ming m2 bo‘lishini ta’rninlaydi. 
Urug‘lar ekib bo‘lingacb, egatlar zaxlatib sug‘oriladi.
Urug‘larni unish davri va nihollarni paydo bo‘lish davri- 
da y og‘ingarchilik yetarli bo‘lmagan hollarda egatlar tez-tez 
sug‘oriladi. Tuproqning ustki qatlamini doimo nam holda ushlab 
turish nafaqat urug‘lami qiyg‘os unib chiqishini, balki unayotgan

---

urug'larni va yosh nihollam i tuproq yuzasiga osonlik bilan chiqishini 
ta ’minlaydi. Chakandamezogigrofit o'sim lik, shu sababli ham uning 
urug'ko'chatlarini yetishtirish davrida tuproq namligi 60-70 % dara- 
jada ushlab turiladi, bu esa vegetatsiya davrida 14-16 ta sug'orishni 
amalga oshirishni taqozo etadi: mayda - uehta, iy u n d a -to 'rtta , iyul- 
da-to‘rtta, avgustda - 4 ta va sentabrda -bitta. Sug'orishlar orasidagi 
muddat 7-8 kunni tashkil etadi. Sug'orishdan so'ng, tuproq chopiq 
uchun yetilgach, qator oralaridagi tuproq yumshatiladi, egatlar be­
gona o'tlardan tozalanadi, jam i vegetatsiya davrida bu agrotexnik 
tadbir 6-8 martagacha o'tkaziladi.
Chakanda 
urug'ko'chatlarini 
yetishtirish 
uchun 
yarim 
soya b o g 'lar orasidagi ko'chatzorlar juda mos keladi, chunki 
urug'ko'chatlar nihollik davrlarida tik tushadigan quyosh nurlari- 
dan zararlanib qurib qoladilar. Chakanda nihollari sekin o'sadi, 
chunki ularning dastlabki o'sish davrlarida ildiz tizimi shakllana- 
di, urug'ko'chatlarni o'sishini tezlashishi vegetatsiyaning ikkinchi 
yarmida kuzatiladi. Bir yillik urug'ko'chatlar vegetatsiya oxirida
8-25 (34) sm balandlikka va 2-3 mm diametrga ega bo'ladilar. 
U rug'ko'chatlar ko'chatzorda 2-3 yil parvarishlanadi, so'ngra do­
imiy joyiga ko'chirib o'tkaziladi. Ushbu agrotexnika tizimiga 
amal qilinib parvarishlangan urug'ko'chatlar 1 pog.m egatda 36- 
51 dona yoki 600-850 ming dona/gektar miqdorida k o'chat chiq­
ishini ta ’minlaydi. U rug'ko'chatlarni yer ustki qismi 15 sm dan va 
ildiz bo'g'inidagi diametri 2 sm dan kam bo'lm aganlari standart 
urug'ko'chatlar hisoblanadilar (GOST 3317-90 talablari bo'yicha).
Shu 
o'rinda 
ta ’kidlash 
lozimki, 
Chakandani 
urug'idan 
ko'paytirganda, yetishtirilgan ko'chatlam ing 50-65% changchi 
(otalik) o'sim liklar sifatida shakllanadilar. Urug'idan ko'paytirilgan 
ko'chatlarda ota-onalik qimmatli xo'jalik bclgilari to'liq saqlanmay- 
di. Changchi va urug'chi o'sim liklam i novda kurtaklariga binoan 
ajratish mumkin: urug'chi (onalik) o'sim liklar kurtaklari maydaroq 
bo'ladi.
Chakandani dorivor va mevali o'sim lik sifatida ko'paytirishda 
urug'chi (onalik) butadan qimmatli xo'jalik belgilariga k o 'ra farq 
qilmaydigan genetik bir xil ko'chatlar etishtirish imkonini beradigan 
vegetativ ko'paytirish usulidan foydalaniladi.
196

---

Chakandani yog‘ochlashgan (qishgi) novdn qnlumchularidan 
ko'paytirish istiqbolli usul hisoblanadi, chunki bu usul ishlab chiqa-
i ish-biologik jihatdan sodda, k o ‘p m ablag' va ishlab ihiqm ish vosi- 
lalari talab ctmaydigan usul hisoblanadi.
Qalamchalami ildiz oldirib, o ‘z ildiziga ega ko'cluillai yelishli 
rishning asosi - qalamchada yonlama ildizlar hosil qilib, yanj’i yosh 
o'sim lik, y a ’ni ona o'sim likdan qimmatli biologik-genelik bdgilari 
va xususiyatlariga ko'ra farq qilmaydigan bir xil klonlar yelishlinsh 
hisoblanadi. Qalamchalar tuproqqa ekilgandan so'ng ularning quyi 
qismida (bazal qismida) kallyus yuzaga kela boshlaydi. Qalamchani 
quyi qismining diametri kesilgan joyida 30-40 % ga ortib, qa- 
doqlar (kallyus) yoki buqoqsimon bo'rtiklar shakllanadilar, ular 
o'sim likning zararlangan (kesilgan) qismini berkitadi ham da undan 
kelgusida qulay sharoitlarda yangi ildizlar rivojlanadi.
Chakandaning yog'ochlashgan qalamchalari o'sim likni tinim 
davrida fevral oxiri-mart boshlarida oldindan tanlangan va belgilan- 
gan yirik mevali va serhosil butalardan tayyorlanadi. Qalamchalar 
istiqbolli shakllarning va Oltoy (Sibir) navlarini urug'chi (onalik) 
butalaridan tayyorlanadi. Changchi (otalik) o'sim liklar meva ber- 
maydi, ular faqat changlatish uchun xizmat qiladi. Qalamchalami 
kuzda tayyorlash va qish mavsumida tuproqqa ko'm ib quyib, ba­
horda ekish ham mumkin, lekin bu ortiqeha xarajatlami talab eta­
di. Qalamchalar bir yillik va diametri 1 sm dan kam bo'lm agan 
novdalardan 30 sm uzunlikda tayyorlanadi. Qalamchalar novdaning 
o 'rta qismidan o'tkir bog' qaychisi yordamida kesib tayyorlanadi 
va qalamchalar ekishgacha h o i b o 'z material bilan o'ralgan holda 
saqlanadi. Qalam chalam i ekishdan a w a l geteroauksining 0,01 % 
eritmasida 14 soat ushlansa, ularni ildiz olishi vegetatsiya oxirida 
78,8 % ni tashkil etadi (suvda ushlangan qalamchalar 68,9% ildiz 
oladi).
Qalamchani kesish paytida novda po'stlog'ini ko'chib ketmasli- 
giga e ’tibor berish lozim, qalamchani uchki qismi kurtakdan 2-3 sm 
yuqoridan kesiladi.
Q alam chalar orasi 60 sm, balandligi 20 sm qilib tayyorlangan 
egatlarning pushtalariga, tayoqeha yoki maxsus qoziq bilan oldin- 
roq o'rin ochilgan yerga tik holda ekiladi, tuproq yuzasida 4-5 sm

---

yoki 1-2 kurtagi qoldiriladi. Qalamcha ekilgach, uning atrofidagi tu­
proq zichlanadi. Qalamchalar bir-biridan 12 sm masofada ekiladi. 
60x12 sm sxemada ekilganda 1 gektar ko‘chatzorga 138888 dona 
qalamcha joylashtiriladi.
K o ‘chatzorda ariqlami nishabligi bir tekisda b o ‘lishi ko‘chatlami 
sug‘orishda qiyinchilik tug‘dirmaydi. Qalamchalar ekilgandan 
so‘ng, ular egatlar bo ‘ylab zaxlatib sug‘oriladi, bahorda y o g ‘in miq- 
dori yetarli b o ‘lmasa, ko ‘chatzorni har 5-10 kunda sug‘orish zarur. 
Bu davrda begona o ‘tlar ham tez o ‘sa boshlaydi, ular tuproqdagi 
ozuqa moddalar va namni tez o ‘zlashtiradilar, shuning uehun egatlar 
orasi sug‘orilgandan keyin tuproq yetilgach, doimo o ‘tlardan toza­
lanadi va chopiq qilinadi. Bu tadbir tuproq aeratsiyasini yaxshilaydi 
va qalamchalarda kallyus paydo b o ‘lishini tezlashtiradi. Chakanda 
qalamchalari aprel oyida yoppasiga ko'kara boshlaydi, kurtaklar 
bo‘rtib ilk bargchalar paydo boMadi, bu davrda qalamchaning quyi 
qismida ildiz tizimi shakllanish ham qayd etiladi. May-iyun oyida 
kallyus hosil b o ‘lib, normal ildiz tizimi shakllanmagan qalamchalar 
quriy boshlaydi, o ‘z mustaqil ildiz tizimiga ega k o ‘chatlarda iyul- 
sentabr oylarida jadal o ‘sish va rivojlanish kuzatiladi. Vegetatsiya 
oxirida qalamchalaming balandligi 32-76 (110) sm bo ‘lib, ulam ing 
ildiz olish va saqlanish darajasi 78,8 % ni tashkil etadi. K o‘chat- 
lardagi hukmron novdalarning diametri 3-5 mm ni tashkil etdi.
Chakandani ildiz qalamchalaridan ham k o ‘paytirish mumkin, 
buning uehun fevral oxiri-mart oyining boshlarida urug‘chi (onalik) 
butaning yonlama (gorizontal) ildiz poyalari 25-30 sm uzunlikda 
kesib olinadi va egat pushtasiga 4-5 sm chuqurlikka 30° burchak 
ostida ekiladi va zaxlatib sug‘oriladi. Chakanda k o ‘chatlari doimiy 
joyiga ekilgandan so‘ng 3-4 yili hosilga kiradi.