Ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Ўзбекистонда мева маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омилларнинг тасвирий статистикаси

Кўрсаткич	Ўртача	Медиана	Минимум	Максимум
H	108,41	116,00	76,600	134,50
EM	270,62	261,90	214,90	347,20
TS	12141,	12312,	10103,	13276,
KS	6573,9	6881,5	5347,7	7610,3
MS	3456,9	3610,0	1933,7	4694,3
YMM	599,90	562,60	338,20	923,80
MO	722,45	717,10	638,50	823,40
Кўрсаткич	Стандарт четланиш	Вариация	Асимметрия	Эксцесс
H	17,366	0,16019	-0,45879	-0,94575
EM	44,451	0,16426	0,54119	-1,0055
TS	937,93	0,077255	-0,72125	-0,40775
KS	719,24	0,10941	-0,35255	-1,1690
MS	805,97	0,23315	-0,40477	-0,84825
YMM	210,29	0,35054	0,19605	-1,4875
MO	55,927	0,077413	0,078664	-0,90021

Изох: Ҳисоб-китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Маълумотларнинг тасвирий статитикасидан кўринадики, мазкур тадқиқотимизда ҳосилдорликнинг энг паст миқдори 76,6 ц.гани, энг юқори миқдори 134,5 ц.гани ташкил этгани ҳолда, меҳнат сарфининг минимуми 1933,7 минг.сўмни, максимум миқдори 4694,3 минг.сўмни, ёқилғи мойлаш материаллари сарфининг минимуми 338,2 минг.сўмни, максимум миқдори 923,8 минг.сўмни ташкил этган.
5-жадвал
Ўзбекистонда мева маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омиллар ўртасидаги корреляция матрицаси

Коэффициент1,0000MO1,00000,7943YMM1,00000,83090,9759MS1,00000,96220,92760,9396KS1,0000-0,2392-0,1336-0,1421-0,0595TS1,0000-0,62350,71020,54530,78320,4416EM0,7119-0,31910,98320,95980,87650,9326HH Таҳлилимизнинг дастлабки босқичида 4-жадвал маълумотлари асосида мева маҳсулотлари ҳосилдорлик даражаси(H)нинг EM –экин майдони, TS –техникалар сони, КS - кўчат сарфи, MS – меҳнат сарфи, YMM –ёқилғи мойлаш материаллари сарфи, MO –минерал ўғитлар сарфлари билан корреляция коэффициентини таҳлил қиламиз (5-жадвал). Корреляция матрицасида ҳосилдорлик кўрсаткичи билан КS - кўчат сарфи (0,9832), MS – меҳнат сарфи (0,9598), YMM –ёқилғи мойлаш материаллари сарфи (0,8765) ва MO –минерал ўғитлар сарфи (0,9326) кабилар ўзаро кучли боғлиқликда эканлигини кўрамиз. Шунинг учун мазкур омилларнинг ҳосилдорлик даражаси билан ўзаро таъсирини ифодовчи оптимал регрессия тенгламасини моделлаштириш орқали ҳосил қиламиз. (6-жадвал) Ўзбекистонда мева маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омилларнинг регрессия тенгламаси Омиллар 1,0000	EM	TS	KS	MS		YMM
Стандарт хатоликt-статистикаP-қийматИшончлилик даражасиconstMOКўрсаткичлар	40,0728	5,55573	7,213	<0,0001		***
MS	0,0161106	0,00270562	5,954	<0,0001		***
YMM	0,0210828	0,0103698	2,033	0,0648		*
Боғлиқ ўзгарувчи ўртачаси		108,4133	Стандарт оғиш		17,36634
Қолдиқлар квадратлари йиғиндиси		247,3714	Стандарт хатолик		4,540296
R-квадрат		0,941413	Мослашган R-квадрат		0,931648
F-статистика (2, 12)		96,41095	Р-қиймат (F)		4,04e-08
Логорифмик ҳақиқатга яқинлиги		−42,30538	Акаике мезони		90,61077
Шварц мезони		92,73492	Ханна-Куин мезони		90,58814
Rho параметри		0,235016	Дарбин-Уотсон cтатистикаси		1,353566

Изох: Ҳисоб-китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
*** 1% лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли, ** 5 % лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли, *10 % лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли.

Энг кичик квадратлар усули орқали таҳлилни амалга ошириб ўзимиз учун керакли оптимал регрессия тенгламасини танлаб олдик (6-жадвал). Бу ерда боғлиқ ўзгарувчилар сифатида меҳнат сарфи (MS) ва ёқилғи мойлаш материаллари (YMM) олинган. Моделнинг индуктив таҳлили. Моделда Фишер-Снедекор F-критерийсининг қиймати 0,05 дан кичик, шунинг учун модел статистик жиҳатдан аҳамиятли. Олинган мустақил ўзгарувчилар (меҳнат сарфи (MS) ва ёқилғи мойлаш материаллари(YMM))нинг статисик жиҳатдан аҳамиятлилиги Стюдентнинг t-критерийси бўйича текширилганда 0,05 дан кичиклиги ва статистик жиҳатдан аҳамиятлилиги тасдиқланди. Демак мазкур модел индуктив таҳлил бўйича қўллаш учун яроқли.

Моделнинг интерпретацион таҳлили.
H = 40,0728+0,0161106MS +0,0210828YMM +е (2)
Бу ерда:
MS – 1 гектар ер майдонига сарфланган меҳнат сарфи, сўмда;
YMM –1 гектар ер майдонига сарфланган ёқилғи мойлаш материаллари;
const– бошланғич қиймат;
е – ҳисобга олинмаган омиллар.

Тузилган тенгламанинг детерминация коэффициенти 0,9316 га тенг бўлиб, ҳосил қилинган модел орқали мева маҳсулотлари ҳосилдорлик даражаси ўзгаришининг 93,16 фоизини тушунтириш мумкин. Корреляция коэффициентига мос равишда, моделнинг мустақил ўзгарувчилари тўғри боғланишда.

MSнинг олдида турган коэффициент (0,0161106) – бошқа омиллар ўзгармас бўлганида, меҳнат сарфининг 1 (бир) минг сўмга кўпайиши(камайиши), ҳосилдорликнинг 0,0161106 центнерга кўпайиши(камайиши)га олиб келади. YMMнинг олдида турган коэффициент (0,0210828) – бошқа омиллар ўзгармас бўлганида, ёқилғи мойлаш материаллари сарфининг 1 (бир) минг сўмга кўпайиши(камайиши), ҳосилдорликнинг 0,0210828 центнерга кўпайиши(камайиши)га олиб келади.
Тадқиқотнинг мазкур босқичида моделлаштиришда олинган регрессия тенгламалари (1-модел) орқали ҳосилдорлик кўрсаткичларининг 2022-2027 йиллардаги прогнозларини амалга оширамиз. Бунинг учун дастлаб моделда олинган омил ўзгарувчиларни 3 хил ценарий бўйича 2022-2027 йиллардаги прогнозларини амалга оширамиз (1-расм)

Меҳнат сарфи ўзгаришлари ва прогнозлари	Ёқилғи мойлаш материаллари сарфи ўзгаришлари ва прогнозлари

1-расм. Сабзавотчиликка сарфланган меҳнат сарфи (MS) ва ёқилғи мойлаш маьериаллари сарфи(YMM) миқдорлари ва прогноз кўрсаткичлари¹
Мазкур 1-расм прогноз кўрсаткичлари асосида сабзавотчилик ҳосилдорлик даражасининг омиллар таъсири бўйича прогноз кўрсаткичларини 7-жадвалда акс эттирамиз.

7-жадвал
Cабзавотчиликнинг ҳосилдорлик даражасига омиллар таъсирининг 2022-2027 йиллардаги прогноз кўрсаткичлари¹

Йиллар	Ҳосилдорлик кўрсаткичи (ц.га)	Меҳнат сарфи (минг сўм)	Ёқилғи мойлаш материаллари (минг.сўм)
2022	249,8	3510,0	1221,8
2023	251,9	3952,3	1287,1
2024	253,9	4004,0	1352,4
2025	255,9	4055,7	1417,7
2026	258,0	4107,4	1483,0
2027	260,0	4159,1	1548,3

Ҳосилдорлик кўрсаткичи 2022 йилда 249,8 ц.гани ташкил этади, 2021 йилдаги кўрсаткичдан 10,5 ц.гага ёки 4,4 фоизга ортиқроқ бўлиши прогноз қилинган. Бу кўпайишга 2022 йилда меҳнат сарфи ва ёқилғи мойлаш материаллари сарфи прогнозларининг 2021 йилдагидан 12,6 ва 6,8 фоизга кўпайиши таъсир кўрсатади. 7-жадвалдан кўринадики 2022-2027 йилларда меҳнат сарфи, ЁММ сарфи кўрсаткичлари мунтазам ўсиб боради бу эса мазкур йилларда ҳосилдорлик кўрсаткичларининг барқарор ўсиб бориш тенденциясига эга бўлишига замин яратади. Хусусан, прогнозга кўра 2027 йилда ҳосилдорлик 2022 йилдаги кўрсаткичдан 8,6 фоизга кўпроқ бўлади.

Боғдорчилик соҳаси бўйича амалга оширилган регрессион таҳлиллар асосида шакллантирилган моделимиз (2-модел) орқали мевачилик соҳасидаги ҳосилдорлик кўрсаткичларининг 2022-2027 йиллардаги прогноз кўрсаткичларини шакллантирамиз. Бунинг учун дастлаб моделимиздаги омил ўзгарувчилар меҳнат сарфи ва ёқилғи мойлаш материаллари сарфининг 2022-2027 йиллардаги прогнозларини шакллантириб оламиз (2-расм).