|
Ўзбекистонда сабзавот маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омилларнинг тасвирий статистикаси
Кўрсаткич
|
Ўртача
|
Медиана
|
Минимум
|
Максимум
|
H
|
238,57
|
239,30
|
213,30
|
254,80
|
EM
|
192,01
|
189,70
|
159,80
|
227,10
|
TS
|
11063,
|
12312,
|
6123,0
|
14794,
|
US
|
1451,8
|
1484,2
|
1051,2
|
1834,4
|
MS
|
3590,5
|
3674,0
|
3036,6
|
4086,8
|
YMM
|
946,25
|
887,10
|
533,30
|
1456,7
|
MO
|
1128,3
|
1173,7
|
937,80
|
1293,8
|
Кўрсаткич
|
Стандарт четланиш
|
Вариация
|
Асимметрия
|
Эксцесс
|
H
|
11,761
|
0,049298
|
-0,51938
|
-0,47744
|
EM
|
22,688
|
0,11816
|
0,17373
|
-1,2340
|
TS
|
2948,6
|
0,26653
|
-0,60010
|
-1,2499
|
US
|
244,21
|
0,16821
|
-0,25725
|
-1,0257
|
MS
|
328,10
|
0,091380
|
-0,22951
|
-0,99617
|
YMM
|
333,66
|
0,35261
|
0,17843
|
-1,4976
|
MO
|
109,67
|
0,097196
|
-0,35882
|
-1,0399
|
Изох: Ҳисоб-китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Таҳлилимизнинг дастлабки босқичида 1-жадвал маълумотлари асосида сабзавот маҳсулотлари ҳосилдорлик даражаси(H)нинг EM –экин майдони, TS –техникалар сони, US - уруғ сарфи, MS – меҳнат сарфи, YMM –ёқилғи мойлаш материаллари сарфи, MO –минерал ўғитлар сарфлари билан корреляция коэффициентини таҳлил қиламиз (2-жадвал).
2-жадвал
Ўзбекистонда сабзавот маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омиллар ўртасидаги корреляция матрицаси
Коэффициент1,0000MO1,00000,9177YMM1,00000,81250,9612MS1,0000-0,5883-0,8265-0,7369US1,00000,9591-0,4383-0,7714-0,6296TS1,0000-0,8768-0,95640,64440,83420,7787EM0,7060-0,6020-0,70480,89750,88600,9251HH
Изох: Ҳисоб-китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Корреляция матрицаси асосида моделлаштиришни амалга ошириш учун яроқли бўлган кўрсаткичларни танлаб оламиз. Амалга оширадиган таҳлилимизда натижавий белги сифатида тижорат банкларининг жами инвестицион фаолият кўрсаткичларини оламиз. Корреляция коъэффициенти бирор омилнинг бошқа бир омилнинг ўзгаришига қанчалик даражада таъсир кўрсатишини ифодаловчи муҳим кўрсаткич ҳисобланиб, у -1 ва 1 оралиғида ўзгаради. Агар кўрсаткич 0 ва 1 оралиғида бўлса, омил белги натижавий белги ўзгаришига тўғри, -1 ва 0 оралиғида бўлса, омил белги натижавий белги ўзгаришига тескари таъсир кўрсатишини ифодалайди. Коррелция коэффициенти қанчалик 1 ёки -1 яқин бўлса, боғлиқлиқ шу даражада кучли бўлади. Таҳлилларни давом эттириш учун омилларни танлашда коррелция коэффициентининг 0,7 дан юқори ёки -0,7 дан кичикларини танлаб олишимиз зарур, чунки мазкур ҳолда омиллар натижавий белгига кучли таъсир кўрсатаётганлигини ифодалайди. 2-жадвалдан кўринадики гипотезамизда олинган омиллардан H – ҳосилдорлик даражаси билан энг кучли боғлиқликка эга бўлганлари MS – меҳнат сарфи (0,8975), YMM –ёқилғи мойлаш материаллари сарфи (0,8860), MO –минерал ўғитлар сарфлари (0,9251) экан, мазкур омиллар кўрсаткичларини таҳлилимизнинг кейинги босқичи регрессион моделни тузишда фойдаланамиз (3-жадвал).
(3-жадвал)
Ўзбекистонда сабзавот маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва унга таъсир қилувчи омилларнинг регрессия тенгламаси
Омиллар
1,0000
|
EM
|
TS
|
US
|
MS
|
YMM
|
Стандарт хатоликt-статистикаP-қийматИшончлилик даражасиconstMOОмиллар
|
155,896
|
17,9388
|
8,690
|
<0,0001
|
***
|
MS
|
0,0187428
|
0,00620321
|
3,021
|
0,0106
|
**
|
YMM
|
0,0162555
|
0,00609990
|
2,665
|
0,0206
|
**
|
Боғлиқ ўзгарувчи ўртачаси
|
238,5733
|
Стандарт оғиш
|
11,76128
|
Қолдиқлар квадратлари йиғиндиси
|
236,5346
|
Стандарт хатолик
|
4,439732
|
R-квадрат
|
0,877860
|
Мослашган R-квадрат
|
0,857504
|
F-статистика (2, 12)
|
43,12404
|
Р-қиймат (F)
|
3,32e-06
|
Логорифмик ҳақиқатга яқинлиги
|
−41,96941
|
Акаике мезони
|
89,93882
|
Шварц мезони
|
92,06297
|
Ханна-Куин мезони
|
89,91619
|
Rho параметри
|
−0,083741
|
Дарбин-Уотсон cтатистикаси
|
1,879906
|
Изох: Ҳисоб-китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
*** 1% лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли, ** 5 % лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли, *10 % лик муҳимлик даражасида статистик жиҳатдан аҳамиятли.
Энг кичик квадратлар усули орқали таҳлилни амалга ошириб ўзимиз учун керакли оптимал регрессия тенгламасини танлаб олдик (3-жадвал). Бу ерда боғлиқ ўзгарувчилар сифатида меҳнат сарфи (MS) ва ёқилғи мойлаш материаллари (YMM) олинган. Моделнинг индуктив таҳлили. Моделда Фишер-Снедекор F-критерийсининг қиймати 0,05 дан кичик, шунинг учун модел статистик жиҳатдан аҳамиятли. Олинган мустақил ўзгарувчилар (меҳнат сарфи (MS) ва ёқилғи мойлаш материаллари(YMM))нинг статисик жиҳатдан аҳамиятлилиги Стюдентнинг t-критерийси бўйича текширилганда 0,05 дан кичиклиги ва статистик жиҳатдан аҳамиятлилиги тасдиқланди. Демак мазкур модел индуктив таҳлил бўйича қўллаш учун яроқли.
Моделнинг интерпретацион таҳлили.
H = 155,896+0,0187428MS +0,0162555YMM +е (1)
Бу ерда:
MS – 1 гектар ер майдонига сарфланган меҳнат сарфи, сўмда;
YMM –1 гектар ер майдонига сарфланган ёқилғи мойлаш материаллари;
const– бошланғич қиймат;
е – ҳисобга олинмаган омиллар.
Тузилган тенгламанинг детерминация коэффициенти 0,8575 га тенг бўлиб, ҳосил қилинган модел орқали сабзавот маҳсулотлари ҳосилдорлик даражаси ўзгаришининг 85,75 фоизини тушунтириш мумкин. Корреляция коэффициентига мос равишда, моделнинг мустақил ўзгарувчилари тўғри боғланишда.
MSнинг олдида турган коэффициент (0,0187428) – бошқа омиллар ўзгармас бўлганида, меҳнат сарфининг 1 (бир) минг сўмга кўпайиши(камайиши), ҳосилдорликнинг 0,0187428 центнерга кўпайиши(камайиши)га олиб келади. YMMнинг олдида турган коэффициент (0,0162555) – бошқа омиллар ўзгармас бўлганида, ёқилғи мойлаш материаллари сарфининг 1 (бир) минг сўмга кўпайиши(камайиши), ҳосилдорликнинг 0,0162555 центнерга кўпайиши(камайиши)га олиб келади.
Боғдорчилик соҳаси ҳам Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигининг муҳим тармоғи саналади, бу соҳани ҳам самарадорлигини ошириш бугунги кунда долзарб аҳамият касб этиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан, сабзавотчиликда амалга оширишган эконометрик таҳлилимизни мевачилик соҳасида ҳам амалаг оширишни жоиз топдик.
Мева маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражасига назарий жиҳатдан экин майдони, кўчат сарфи, меҳнат сарфи, ишлатиладиган техникалар сони, сарфланадиган ёқилғи мойлаш материаллари, сарфланадиган минерал ўғитлар миқдори кабилар таъсир қилади деган назарий гипотезани қўямиз. Таҳлилимизда Ўзбекистондаги мева маҳсулотларининг ҳосилдорлик даражаси ва мева маҳсулотлари етиштиришга сарфланувчи ресурсларнинг 2007-2021 йиллардаги статистик кўрсаткичларидан фойдаланамиз (3-илова). Мазкур 1-иловада келтирилган ҳосилдорлик кўрсаткичи 1 гектар майдондан олинадиган сабзавотларнинг центнердаги ифодаси кўринишида олинган, ҳосилдорлик даражасига таъсир этувчи омил сифатида олинган экин майдони минг гектар бирлигида, техникалар сони донада, қолган омиллар кўчат сарфи, меҳнат сарфи, сарфланадиган ёқилғи мойлаш материаллари, сарфланадиган минерал ўғитларга оид кўрсаткичлар номинал миқдорларда (жорий баҳоларда) берилган. Албатта бу кўрсаткичлар жорий баҳоларда бўлгани учун уларни бир-бири билан ўзаро таққослаш мантиқсиз бўлади, шунинг учун аниқроқ хулоса чиқариш мақсадида номинал миқдорларни турли йиллардаги истеъмол нархлари индекси кўрсаткичларидан фойлаланган ҳолда 2021 йилдаги солиштирма миқдорларга ўтказиб оламиз (4-илова).
Тадқиқотимизда фойдаланилаётган кўрсаткичларнинг тасвирий статистикасини қуйидаги 4-жадвалда акс эттирамиз. Жадвалда кўрсаткичлар қуйидаги белгилар билан келтирилган: H – ҳосилдорлик, EM –экин майдони, TS –техникалар сони, KS - кўчат сарфи, MS – меҳнат сарфи, YMM –ёқилғи мойлаш материаллари сарфи, MO –минерал ўғитлар сарфи.
4-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
