Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

§ 4. Т а р б и я ж а р а ё н и н и н г ў з и г а х ос х у с у с и я т л а р и
Тарбия жараёни кўп қиррали жараён бўлиб, унда тарбия моҳия- 
тини ёритишга хизмат қилувчи ички ва ташқи (субъектив ва объек- 
тив) омиллар кўзга ташланади. Субъектив омиллар шахснинг ички 
эҳтиёжлари, қизиқишлари, ҳаётий муносабатларини англатишга 
ёрдам берса, объектив омиллар шахснинг ҳаёт кечириши, шаклла- 
ниши, ҳаётий муаммоларни ижобий ҳал этиши учун шароит ярата- 
ди. Тарбия фаолиятининг мазмуни, йўналиши ва шакли объектив 
шароитлар билан қанчалик мутаносиб келса, шахсни шаклланти- 
риш борасида шунчалик муваффаққиятга эришилади,^ Тарбия жа- 
раёнининг ташкил этилиши ва бошқарилишида нафақат ўқитувчи 
фаолияти, балки ўқувчининг ёш ва психологик хусусиятлари, ўй- 
фикрлари, ҳаётий қарашлари ҳам муҳим ўрин тутади.
Тарбия жараёнининг яна бир хусусияти унинг узоқ муддат да- 
вом этишидир. Тарбия натижалари тез суръатда яққол кўзга таш-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ланмайди. Ў зида инсоний сифатларни намоён эта олган шахсни 
тарбиялаб вояга етказишда узоқ муддатли давр талаб этилади. 
Ш ахсни муайян вақтнинг ўзида турли-туман қарашлари мавжуд 
шароитда ҳаракат қилиши тарбия жараёнини мураккаблаштира- 
ди. М актаб тарбияси шахс онгини, дунёқарашини шакллантириш- 
д а муҳим )фии тутади. Чунки ёшлик йилларида инсонда одоб ти- 
знми юқори даражада таъсирчан ҳамда беқарор бўлади. Ш у боис 
тарбия муваффақияти айни ўқувчилик йилларида шахсга тўғри 
тарбия бериш лозимлигини талаб этади. Тарбия жараёнининг яна 
бир хусусияги унииг узлуксизлиги саналади. Тарбия жараёни -
бу ўқитувчи ва ўқувчиларнинг биргаликдаги узлуксиз, тизимли 
ҳаракатлари жараёниднр. Ўқувчиларда ижобий сифатларини қарор 
топтиришда ягона мақсад сари йўналтирилган, бир-бирини тўлди- 
рувчи, брйитиб борувчи, такомиллапггирувчи ғоялар алоҳида 
аҳамият касб этади. Ш у боис оила, таълим муассасалари, жамоат- 
чилик ҳамкорлигида ташкил этилаётган тарбиявий тадбирларнинг 
узлуксиз ўтказилишига эришиш мақсадга мувофиқдир.
М актаб ёшидаги болани тарбиялашда мактаб етакчи ўрин эгал- 
ласа ҳам болаларга узлуксиз тарбиявий таъсир ўтказа олмайди, 
чунки болалар маълум муддатгина мактабда, ўқитувчининг тар- 
биявий таъсири остида бўлиб, қолган вақтининг асосий қисмини 
оипада, кўчада, жамоат орасида ўтказаднлар. Кузги, қишги, ба- 
ҳорги ва, айниқса, ёзги таътил даврларида ўқувчилар мактаб, 
ўқИтувчи таъсиридан четда қоладилар. Демак, мактабда болалар- 
ни тарбиялаш вақт жиҳатдан чегараланган бўлиб, синфдан ва мак- 
табдан ташқарида амалга ошириладиган тарбиявий ишлардан ҳоли 
вақгда улар ўқитувчи ёки тарбиячинииг тарбиявий таъсири ҳамда 
назоратидан узоқпашадилар.
Ўқувчиларга нисбатан мактаб (таълим муассасаси) нинг таъси- 
рини сусайтирмаслик мақсадида синфдан, мактабдан ташқари ва 
таътил даврларида тарбиявий ишларга алоҳида эътибор берилади.
Айни вақтда республикада ўқувчиларнинг таълим-тарбия му- 
ассасаларидан узоқлапггирмаслик мақсадида қўшимча таълим
муассасалари фаолият кўрсатмоқда. Қўшимча таълим муассаса- 
ларида ўқувчилар хусусий фанлар ҳамда хорижий тнлларнн му- 
каммал ўрганишлари, техник ҳамда бадиий йўналишлар бўйича 
билим олиш лари, амалий фаолият кўникма ва малакаларга эга
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлишлари мумкин. Қўшимча таъл им муассасаларида ташкил эти- 
лаётган турли йўналиш ва мавзулардаги учрашувлар, кўргазма- 
лар, кўриклар, суҳбатлар ўқувчиларнинг таф аккур дунёсини 
бойитиш да, уларда мустаҳкам тавсиф ва иродани таркиб топти- 
риш да муҳим ўрин тутмоқда.
Тарбия жараёнининг яна бир хусусияти - бу унинг яхлит тарзда 
тизимли ташкил этилишидир. Яхлитлик шундан иборатки, тарбия 
жараёнининг маҳсади, мазмуни, вазифалари ва методларининг бир- 
лиги шахсни шакллантириш ғоясини амапга ошириш учун хизмат 
қилади. Бизга маълумки, шахс сифатлари навбатма-навбат эмас, 
балки яхлит тарзда ўзлаштирила борилади, шу боис педагогик таъ- 
сир ҳам яхлитлик, тизимлилик тавсифига эга бўлиши лозим.
Тарбия жараёнининг яхлитлик, тизимлилик хусусияти бир 
қатор муҳим педагогик талабларга амал қилиши ўқитувчи ва ўҳув- 
чилар ўртасидаги ҳамкорликни эҳтиёкорлик билан қарор топти- 
ришни талаб этади.
Икки томонлама алоқа икки йўналишда, яъни ўҳитувчининг 
ўқувчига нисбатан кўрсатадиган таъсири (тўғри алоқа) ҳамда ўқув- 
чининг ўқитувчига нисбатан муносабати (тескари алоқа) тарзида 
таш кил этилади.
Тарбиянинг педагогик технологияси назарияси ғоясига муво- 
фиқ, эндилиқда ўқувчи тарбия жараёнининг объектигина бўлиб 
қолмасдан субъекти сифатида ҳам фаолият кўрсатади. Ш унинг 
учун ўқитувчи ўқувчининг ички имкониятларини, унга нисбатан 
бўлаётган ташқи таъсирларини, ахборот манбаларини инобатга 
олиши зарур. Агарда мазкур талаб унутилса, шахсни тарбиялаш 
қийинлашади ёки барча урунишлар самарасиз якун топади. Тар- 
бия жараёнининг яна бир хусусияти - тарбияда қарама-қарши- 
ликларнинг ғоят кўплиги келиб чиқади. Ушбу қарама-қаршилик- 
лар ўқувчиларда ўз тушунчаларига мувофиқ пайдо бўлган даст- 
лабки сифатлар билан ўқитувчи томонидан таркиб топтирилади- 
ган сифатлар ўртасида ёки ўқувчиларга қўйиладиган талаблар 
билан уларни бажариш имкониятлари ўртасида зиддиятларнинг 
келиб чиқиши учун замин яратади.
Ундан ташқари бу қарама-қаршиликлар кўпинча боланинг онги 
билан хулқи бир-бирига мувофиқ бўлмаслигидан, ўқитувчи ва тар- 
биячиларнинг ўқувчилар ёш ва алоҳида хусусиятларини (феъл-ат-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

вори, характери, қизиқишлари, жисмоиий, руҳий ҳамда физиоло- 
гик соғломлигини) яхши билмасликлари оқибатида келиб чиқади.
Демак, тарбия жараёни ўзида қуйидаги ўзига хос хусусиятлар- 
ни намоён этади (S - шакл).
5 - шак;
Аниқ максалга йўнолтирнаган жараён
Демак, юқорида баён этилган ф икр-м улоҳазаларга таянган 
ҳолда қуйидагича хулоса чиқариш мумкин:
1. Тарбня - ёш авлодни муайян мақсад йўлида ҳар томонлама 
вояга етказиш, унда ижтимоий онг ва хулқ-атворни таркиб топти- 
ришга йўналтирилган фаолият жараёни бўлиб, ҳар қандай ижти- 
моий тузум ва замонда ижтимоий муносабатлар мазмунини аниқ- 
лаш, уларни ташкил этиш асоси бўлнб келган.
2. Ёш авлод тарбияси турли макон ва замонда муайян мақсад 
асосида ташкил этилади. Ижтимоий тарбияни йўлга қўйиш жара- 
ёнида бир қатор вазифалар ҳал этилади. Тарбиянинг мақсад ва 
вазифалари ижтимоий тузум моҳияти, тараққиёт даражаси, ижти- 
моий муносабатлар мазмуни, шунингдек, жамият фуқароларининг 
дунёқараши, интилишлари, орзу-ниятларн асосида белгиланади.
3. Тарбия жараёнининг хусусиятларини чуқур англаш ва улар- 
ни инобатга олган ҳодца тарбияни ташкил этиш кўзланган мақсад 
ва вазифаларнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V Б О Б . Т А Р Б И Я Қ О Н У Н И Я Т Л А Р И ,
Т А М О Й И Л Л А Р И В А М Е Т О Д Л А Р И
§ 1. Т а р б и я ж а р а ё н и н и н г қ о н у н и я т л а р и в а қ о и д а л а р и
Тарбия жараёнини илмий асосланган тарзда олиб бориш унинг 
қонуниятларини чуқур ўрганишни талаб қилади. Бу қонуниятлар 
воқеаларнинг муайян ривожланиши учун шароит яратувчи сабаб 
ва оқибат ўртасидаги муҳим, зарур ички алоқаларнинг ифодаси 
сифатида намоён бўлади.
Тарбия жараёнининг асосини ижтимоий ҳаётнинг объектив та- 
лаблари инсоннинг ижтимоий моқиятини ва табиатини акс этти- 
рувчи қонуниятлар ташкил этади.
Табиат ёки жамиятдаги ҳар қандай мураккаб ҳодисада объек- 
тив равишда мавжуд бўладиган барқарор алоқалар кузатилади. 
Бундай алоқалар қонуният деб аталади. Бундай қонуниятга тар- 
бия жараёнида ҳам амал қилинади. Тарбия қонуниятлари моҳия- 
ти бир томондан ижтимоий ҳодиса сифатида тарбиянинг ўзига 
хос хусусиятлари, иккинчи томондан шахснинг ривожланиши би- 
лан борлиқдир.
Тарбиянинг биринчи ва энг муҳим қонунияти унинг ижтимо- 
ий муҳитнинг объектив ва субъектив омилларига боғлиқпигидир.
Ижтимоий тарбия мазмуни модций ишлаб чиқариш усулн, жа- 
миятнинг ижтимоий тузилиши, сиёсий тузум ҳамда миллий маф- 
кура ғоялари асосида қарор топади. Ижтимоий жамиятнинг иж- 
тимоий-иқтисодий ҳамда сиёсий-ғоявий асосларини ташкил қила- 
диган ҳамда тарбиянинг мазмуни ва унинг олиб борилишига куч- 
ли таъсир кўрсатадиган ижтимоий жараёнлар тарбиянинг субъек- 
тив омиллари сирасига (тарбия муассасалари, жамоат ташкилот- 
лари, ўқитувчилар, тарбиячилар, оила муҳити, жамотчилик дунё- 
қараши, мафкура ғоялари, шахсни ҳар томонлама ривожлантириш- 
га оид фаолият кабилар) киради.
Демократик тамойиллар ҳамда қонун устуворлиги таъминланган 
шароитда тарбиявий жараённинг ижтимоий муҳит билан ўрнатила- 
диган алоқалари шахс шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади.
Тарбиянинг иккинчи муҳим қонунияти унинг шахс ривожла- 
ниши билан бирлиги, ўзаро алоқадорлиги ва боғлиқлигидир.
б'’
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шахс ривожланиши тарбиянинг ғоявий мазмуни ва сифат да- 
ражасига боғлиқдир. Айни чоғда тарбиянинг мазмуни, шакл ва 
методлари шахсннг ривожланганлик даражасига ҳам боғлиқ. Тар- 
бия жараёни психология фани асосларини шахснинг психологик 
ва физиологик ривожланиш қонуниятларини билишни ҳам талаб 
қилади. Тарбиячи (ўқитувчи) тарбияланувчи (ўқувчи) шахсини ҳар 
томонлама ўрганиши ва шу асосида унга тўғри психологик тав- 
сиф бериши ва таъсир кўрсатипш лозим. Тарбиял анувчининг шах- 
сий хусусиятлари ва имкониятлари ҳисобга олинмас экан, уларга 
ҳар қаидай тарбиявий таъсир бир томонлама ёки тасодифий бўлиб 
қолади. Ш унингдек, улар бош қа тарбиявий таъси рларга мос 
бўлмай қолади.
Тарбиянинг учинчи қонунияти фаолият ва муносабат бирли- 
гини эътироф зтиш, шахснинг ижтимоий ижобий фазилатларини 
шакллантиришнинг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади.
Тарбияланувчиларнинг фаолияти жамият учун қанчалик фой- 
дали, мақсадга мувофиқ ташкил этилса, шахс ва жамият ўртаси- 
даги муносабат оқилона бўлса, тарбия жараёни шунчалик сама- 
рали бўлади.
Субъект (шахс)- объект (ижтимоий борлиқ) ижтимоий муно- 
сабатлари тўғри ташкил этиладиган алоқа жараёни шахс фаолия- 
ти мазмуни ва йўналишини ҳам белгилаши мумкин. Ижтимоий 
муносабатларни таш кил этиш жараёнида шахсда борлиқни ҳис 
этиш, ўз-ўзини англаш, алоқа, аралашув ва мулоқотни ташкил этиш 
эҳтиёжини юзага келтиради. Эҳтиёжни қондириш йўлидаги даст- 
лабки уриниш ижтимоий муносабатлар мазмунини ўрганиш ва 
ўзлапггириш саналади. Ижтимоий муносабатлар моҳиятини анг- 
лаш эҳтиёжини қондиришга қаратилган фаолият жараёнида иж- 
тимоий билимларни ўзлаштиришга нисбатан қизиқиш ҳосил бўла- 
ди. Қизиқиш ўз навбатида шахсда муайян ҳаётий мақсаднинг қарор 
топишига олиб келади. М ақсад асосида шахс нафақат ижтимоий 
билимларни эгаллашга интилиши, балки ўзлапггирилган билим- 
ларни мустаҳкамлаш лаёқатини ҳам намоён эта бориши мақсадга 
мувофиқдир. Мақсад мазмунини ифода этувчи ғоялар амалий ҳара- 
катларни ташкил этиш борасидаги рағбатларни юзага келиши учун 
замин ҳозирлайди. Рағбатлар ўзида қуйидаги хусусиятларни акс 
эттиради: фуқаролик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, илмий
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

англаш , ахлоқийлик, иқтисодий, экологик, жисмоний, эстетик, 
ҳуқуқий ва бошқалар.
Қайд этилган рағбатлар амалий ҳаракатнинг ташкил этилиши 
учун туртки беради. Ижтимоий муносабатлар жараёнида шахс 
фаолияти мазмунини таҳлил этиш, уларда ўз фаолиятларига нис- 
батан танқидий ёндашувни қарор топтириш, шунингдек, ўз фао- 
лиятини бошқариш талаб этилади. Ўқувчи шахсида шаклланади- 
ган ижтимоий-инсоний сифатлар қуйядаги тизим асосида кечади 
(6-шакл).
6-шакл
Эҳтибж
ИжтимоиЙ
муносабат
Ма^ад
Рағбат
Фаолият
Маданият
Қиэтрш!
Ю қорида баён этилган фикрлардан англашилдики, шахснинг 
шаклланишига - унинг асосий муносабатларининг яхлит тизими- 
да тарбиячи, ўқитувчи, фарзандлар ва шахс билан бўладиган ўзаро 
таъсири жараёнида келиб чиқадиган тарбияловчи муносабатлар 
алоҳида аҳамиятга эга. Бу муносабатлар доирасида ижтимоий тар- 
биянинг мақсадлари амалга оширилади.
Тарбиянингтўртинчи қонунияти тарбияланувчиларнингўзаро 
тарбиявий таъсирга эга эканликлари, уларнинг ўзаро муносабат- 
лари ҳамда фаол фаолиятлари ўртасидаги боғланишнинг мавжуд- 
лиги саналади.
Тарбиячи (ўқитувчи) ларнинг ва ўқувчилар жамоасининг тар- 
бияланувчи (ўқувчи) ларга педагогик таъсири улар фаолияти ва 
муносабатларини тизими ҳамда режали тарзда мақсадга мувофиқ 
таш кил қилишни назарда тутади. Тарбия жараёнида тарбиячи 
(ўқитувчи) ва тарбияланувчи (ўқувчи) ларнинг ижтимоий роли бир 
хил эмас. Тарбиячи учун тарбияланувчи ҳар вақт тарбиявий объект 
ҳисобланади. Бироқ, тарбияланувчи тарбиячи билан онгли равиш- 
да ўзаро муносабатда бўлишга эришилса, тарбиявий муносабат- 
лар фаол характер касб этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ривожланувчи (шахсни ривожлантириш), тарбияловчи (тарбия 
мақсадларини амалга ошириш) ва ташкилотчилик (фаолият ва му- 
носабатларни мақсадга мувофиқ ташкил этиш) вазифалари тарбия 
жараёнида (тарбияланувчиларнинг) асосий вазифалари саналади.
Тарбияловчига кўрсатиладиган таъсирлар муайян шахсларга 
турлича таъсир кўрсатади. Ш у боис, тарбиячи ҳар бир тарбияла- 
нувчининг ўзига хос шахсий хусусиятларини ҳисобга олиб, таъ- 
сир кўрсатишнинг алоҳида йўлларини қидириб топиш и лозим. 
Тарбиядаги муваффақият аксарият ҳолларда педагогнинг ўз ўқув- 
чиларининг тарбияланганлик даражасини, яъни уларнинг онгли- 
лиги, ахлоқий сифатларига эгалиги, одиллиги, қатъиятлилиги ва 
бошқаларни билиш ига боғлиқ. Демак, тарбия жараёнининг қону- 
ниятлари қуйидагилардан иборат (7-шакл).
7-шакл
Тарбияланувчининг ўзаро тарбиявий таьсирига эга эканликлари, уларнинг ўзаро 
муносабатлари трмда фаол фаолнятлари ўртасилаги боғланиш.
Тарбия жараёнининг қонуниятлари билан бирга бола тарбия- 
сининг ҳам ўзига хос бир қатор муҳим қоидалари ҳам бўлиб, улар 
қуйидагилар:
тарбиянинг аниқ бир мақсадга қаратилганлиги; 
тарбиянинг ҳаётий фаолият билан боғлиқ ҳодиса, деб билиш; 
шахсни жамоада тарбиялашга оид ўрни; 
тарбияланувчи шахсига нисбатан талабчан бўлиш ва унинг шах- 
сини ҳурмат қилиш;
тарбияланувчи (5^қувчи) нинг тарбия жараёнида ёши ва ўзига 
хос хусусиятларини ҳисобга олиш;
тарбиявий иш ларнинг изчиллиги ва мунтазам олиб борилиши- 
га эътибор.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тарбия жараёнининг муваффақияти уни ташкил этишда қан- 
дай тамойилларга кўра иш кўрилаётганлигига қам боғлиқ.