Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

§ 1. А х л о қ в а м а ъ н а в и й с и ф а т л а р
«Ахлоқ» ижтимоий тушунчалардаи бнри бўлиб, унинг моҳия- 
ти шахс хатти-ҳаракатлари, юриш-туриши, турмуш тарзи, ҳаёт 
кечириш тамойиллари, қондалари, шунингдек, ижтимоий муно- 
сабатлар мазмунини ифодалайда. Ш у боис, ахлоқ ижтимоий ҳоди- 
са сифатида ж амият маънавий-руҳий ҳаётида ўзига хос муҳим 
аҳамиятга эга. М уайян миллат қиёфаси, унинг кишилик тараққи- 
ётидаги ўрии белгиланаётган жараёнда мазкур тушунча асосий 
мезонлардан бири бўлиб хизмат қилади.
«Ахлоқ» тушунчаси оила фикри асосида тартибга солинувчи 
фаолият тарзида кишилик жамиятининг илк босқичида шакллан- 
ган. Қадимданоқ ижтимоий-фалсафий, психологик, педагогик, 
тарихий, бадиий, этнографик ва маданиятшуносликка оид асар- 
ларда ушбу туш унча турли қўламда ишлатиб келинган.
Ахлоқ (арабча хулқ-атвор демакдир) • ижтимоий онг шаклла- 
ридан бири, ижтимоий тартиб-қоида бўлиб, бу тартиб-қоида иж- 
тимоий ҳаётнинг барча соҳаларида кишиларнинг хатги-ҳаракати- 
ни тартибга солиш вазифасини бажаради. Ахлоқ омма фаолияти- 
ни тартибга солишиинг бошқа шакллари (ўқув, ишлаб чиқарнш, 
халқ анъаналари) да ўз талабларииинг асосланиши амалга оши- 
рилиши ва омма фикри асосида тартибга солиниши билан фарқ 
қилади. Ахлоқ талаблари барчага тааллуқли, бироқ ҳеч кимнинг 
кўрсатмаси, ҳеч қандай махсус буйруқ асоснда бажарилмайдиган, 
ихтиёрий амалга ошириладиган бурч шаклига киради. Ахлоқ та- 
лабларининг бажарнлиши фақат маънавий таъсир кўрсатшп шакл- 
лари доирасида юз беради.
Ахлоқ шахс тараққиётининг юқори босқичи бўлган маънавий 
комиллик асосини, пойдеворини ташкил этади.
Бнр сўз билан айтганда ахлоқ-ж амиятда қабул қилинган, жа- 
моатчилик фикри билан маъқуллаиган хулқ-одоб нормалари маж- 
муидир.
Одамнинг инсон сифатида шакллана бориши жараёнида унинг 
камолоти даражаси одоб, ахлоқ, маданият ва маънавият элемент-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларининг унда қанчалик мужассамлашганлиги билан белгила- 
нади.
Кейинги йилларда яратилган илмий адабиётлар, чоп этилган 
илмий ва илмий-оммабоп нашрларда, олиб борилаётган илмий 
тадқиқотларда «ахлоқ» тушуичасиии қўллаш ва унга дахлдор мав- 
зуларни таърифлашда «ахлоқ» тушунчаси мустақил тушунча си- 
фатида қўлланилса, айримларида бевосита «маънавий-ахлоқ», «ах- 
лоқий камолот» каби синоним ёки муқобил сўзлар тарзида ҳам 
қўлланмоқда. Зеро, ахлоқсиз, ахлоқий талаблар ҳамда уларда ифо- 
да этилган ғояларсиз шахснинг руҳан ва жисмонан етуклигинииг 
муштараклиги, уйғунлиги бўлган маънавий комиллик шакллан- 
майди.
М аънавият, - академик Э.Ю.Юсупов нуқтаи назарида-инсои 
ахлоқ одоби, вюкдони-иймони, эътиқоди, дунёқараши, мафкура- 
вий ўзгаришларининг бари, бир-бири билан узвий боғланган жа- 
мият тараққиётига ижобий таъсир этадиган мупггарак тизимдир.
Бизнинг назаримизда, шахс маънавияти - унинг онгида кеча- 
диган ижобий мазмунга эга ўй-фикрлар, ниятлар, ғоялар, назария 
ва таълимотлар мазмунининг амалий фаолиятдаги татбиқида на- 
моён бўлувчи руҳий жараёндир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоиз- 
ки, шахс маънавшпи асосида ижобий мазмунга эга бўлган ўй- 
фикрлар, ниятлар, ғоялар, назария ва таълимотлар мазмунига ети- 
шишни эътиборга олиш лозим. Чунки, шахс онгида ҳамиша ҳам 
ижобий мазмунга эга фикрлар кечмайди. Салбий фикрларга эга 
бўлиш эса маънавиятсиз, ахлоқсиз инсон қиёфасини кўрсатувчи 
муҳим белгидир.
Маънавий-ахлоқий тарбияни ташкил этиш ижтимоий тарбия- 
нинг муваффақиятини таъминловчи энг муҳим омил саналади. 
Маънавий-ахлоқий таълим ва тарбия ўзаро боғлиқлик, узвийлик, 
алоқадорлик ҳамда диалектик характерга эга бўлиб, шахс маъна- 
вий ахлоқий камолотини шакллантириш асоси ҳисобланади. Маъ- 
навий-ахлоқий таълим ўқувчиларга маънавий-ахлоқий, ижтимо- 
ий-ахлоқий муносабатлар моҳияти тўғрисида тизимланган билим- 
ларни бериш, уларда маънавий-ахлоқий билимларни эгалл атга 
бўлган эҳтиёжни ю зага келтириш м аънавий-ахлоқий онгини 
шакллантириш жараёни бўлиб, у изчил, узлуксиз, тизимли тарзда 
ташкил этилиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Маънавий-ахлоқий тарбия ўқувчилар томонидан ўзлаштирил- 
ган назарий маънавий-ахлоқий билимлар негизида ижтимоий фа- 
олиятни ташкил этиш борасида кўникма ва малакаларни ҳосил 
қилиш, ижобий мазмундаги маънавий-ахлоқий сифатларни қарор 
топтириш ва маънавий маданиятни шакллантиришга йўналтирил- 
ган мураккаб динамик жараён ҳисоблаиади. Ўқувчилар маъиавий 
маданиятиии шакллантириш ҳуқуқий таълим ватарбия жараёии- 
нинг муҳим босқичидир.
Ўқувчи хулқи, хатги-ҳаракатларида маъиавий маданиятлилик- 
нинг асосий мезонлари: инсонпарварлик, меҳнатсеварлик, мил- 
лий ғурур, ватанпарварлик, меҳр-мурувват, иймон, ижодкорлик, 
фаоллик, ташаббускорлик, ўз-ўзини назорат қилиш ва ўз-ўзини 
баҳолаш ни талаб зтади. Бу талаб ўқувчининг ватан, ота-она, 
дўстлари, жамоа олдидаги бурчига, вазифаларига, таълим-тарбия 
жараёнида намоён бўладиган фаоллик, ижодкорлик хусусиятла- 
рига муиосабати орқали амалга оширилади.
Бунинг учун, эиг аввало, инсон фазилатларининг ўзаро муно- 
сабатларини ва ўрнини аниқлаб олмоғи лозим. Инсониинг маъна- 
вияти унинг одоби, хулқи, маданиятида ташкил топади.
Маънавият эса ақлий, ахлоқий, ҳуқуқий, иқтисодий ва сиёсий би- 
лимлар замирида шаклланади. Мазкур билимлар ўз навбатида инсон 
ижобий сифатларининг камол топиб, бойиб боришига олиб келади. 
Фазилатлар инсоннинг ижобий сифатлари мажмуидан иборат.
Сифат алоҳида бир шахсиинг муайян бир хислатини ифода- 
ловчи ахлоқий категориядир. Ф азилат-алоҳида шахс, эл, элат, 
халқ, улусга тааллуқли бўлган ижобий-ахлоқий сифатлар мажмуи. 
Ю қорида келтирилган барча ижобий хислатлар ўқувчи шахсини 
маънавий-ахлоқий даражасини юксалтиришга хизмат қилади.
Ўқувчилар маъиавий-ахлоқий тарбиясини ташкил этиш - аниқ 
мақсадга йўналтирилган яхлит педагик жараён бўлиб, уш бу жа- 
раёнда қуйидаги педагогик вазифалар ҳал қилинади:
1. Ўқувчиларга маънавий-ахлоқий меъёрлар ҳамда ахлоқий му- 
носабатлар моҳияти ва уларнинг ижтимоий жамият ҳаётидаги 
аҳамияти тўғрисида маълумотлар бериш.
2. Ўқувчиларда маънавий-ахлоқий билимларни эгаллашга бўлган 
эҳтиёжни юзага келтириш, маънавий-ахлоқий онгини қарор 
топтириш.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Ўқувчиларда ижобий мазмундаги маънавий-ахлоқий сифатлар 
(билимлилик, меҳнатсеварлик, камтарлик, меҳр-муҳаббат, ва- 
танга, халққа муҳаббат, ота-она ва катгаларга ҳурмат, инсон- 
парварлик, саховат, бурчга садоқат ва ҳоказоларни) қарор топ- 
тириш.
4. Ўқувчиларда маънавий-ахлоқий мазмундаги хулқ-атвор, харак- 
тер ва иродани шакллантириш.
5. Ўқувчилар маънавий-ахлоқий маданиятини шакллантириш. 
Ўқувчилар маънавий-ахлоқий сифатларининг қарор топиши та-
рихий-объекгив шароитда шахс томонидан жамият тараққиёти, 
инсонларнинг ўзаро ҳамкорлик, алоқа доираларининг кенгайиши 
такомиллаш увига кўрсатиладиган таъсирнинг ижобий мўътадил 
ҳолатда бўлишини таъминлаш да кўринади. М аънавий-ахлоқий 
сифатларнинг қарор топиши қуйидаги умумий мазмун асосида рўй 
беради:
ўқувчининг маънавий-ахлоқийлик даражаси ижтимоий муно- 
сабатлар жараёнида, унинг жамият, атроф-муҳиг ва табиатга 
бўлган ёндошувида намоён бўлади;
ўқувчининг маънавий-ахлоқийлик даражаси у мансуб бўлган 
жамиятнинг ижтимоий-маънавий тараққиёти даражасига боғ- 
лиқ;
ўқувчининг маънавий-ахлоқий камолоти объектив ва субъек- 
тив шарт-шароитларнинг ўзаро уйғунлашуви асосида ташкил 
этиладиган узлуксиз, тизимли таълим-тарбиянинг йўлга қўйи- 
лиши натижасида вуж удга келади;
ўқувчининг маънавий-ахлоқий камолоти ижтимоий муносабат- 
ларнинг йўлга қўйилишида ижобий натижаларга олиб келади. 
Ўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий тарбиясини амалга ошириш 
қуйидаги тамойилларга мувофиқ йўлга қўйилади:
1. М аънавий-ахлоқий тарбиянинг ижтимоий-ғоявий асосга эга 
эканлиги. Ушбу тамойил маънавий-ахлоқий таълим ва тарбия- 
нинг ягона ғоя Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини мус- 
таҳкамлаш, миплий мафкура ғояларини ўқувчилар ўртасида 
тарғиб этишда ифодаланади.
2. М аънавий-ахлоқий таълим ва тарбиянинг изчил, тизимли, уз- 
луксиз таш кил этилиши. Ушбу тамойил ўқувчиларга маъна- 
вий-ахлоқий билимлар бериш, уларда ижтимоий-амалий фа-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

олият кўникма ва малакаларини ҳосил қилиш, маънавий-ах- 
лоқий таълим ва тарбия ишининг тизнмлилигини таъминлаш, 
бир маромда доимий таш кил этилишига эриш иш ида намоён 
бўлади.
3. Маънавий-ахлоқий таълим-тарбия ғояларининг аниқ мақсадга 
йўналтирилганлиги. Ўқувчилар ўртасида ташкил этилаётган 
маънавий-ахлоқий тарбияни йўлга қўйишдан кўзланган ягона 
мақсад уларда маънавий-ахлоқий сифатлар, маънавий-ахлоқий 
маданиятни қарор топтиришдан иборатдир. М азкур тамойил 
ана шу ғояни ёритишга хизмат қилади.
4. Ўқувчилар маънавий-ахлоқий маданиятини шакллантиришга 
ҳар томонлама (комплекс) ёндашув. Ушбу тамойил ўқувчилар 
маънавий-ахлоқий маданиятини шакллантиришда фанлараро 
алоқадорлик, дарсда, синфдан ва мактабдан таш қари маъна- 
вий-ахлоқий таълим-тарбия ишларини ташкил этиш, маънавий- 
ахлоқий тарбияни олиб боришда оила, таълим муассасалари, 
маҳалла, юктимоий ташкилотлар, давлат ва жамшгг имконият- 
ларидан бирдек самарали фойдаланишни назарда тутади.
5. Ўқувчилар маънавий-ахлоқий тарбиясини ташкил этишда та- 
рихий ворислик ҳамда умуминсоний ва миллий қадриятлар, 
уларда илгари сурилган ғояларга таяниб иш кўриш. Ушбу та- 
мойил маънавнй-ахлоқий тарбияни ташкил этишда миллий, 
тарнхий тажриба, шунингдек, умуминсоний ва миллий қадри- 
ятлар, уларнинг ғоялари таъсир кучига таяниб иш кўришни 
ўзида ифода этади.
6. Ижтимоий фаолиягнинг инсонпарварлик м демократик хусуси- 
ятларга эга эканлиги. У ш бу тамоюш ўқувчилар маънавий-ах- 
лоқий тарбиясини таш кил этишда инсонпарварлик ва демок- 
ратик тамойилларнинг устуворлиги (ўқувчи шахсини ҳурмат 
қилиш, унинг қадр-қимматини юқори қўйиш, ҳуқуқ ва бурчла- 
рини ҳурмат қилиш) ни ифодалайди.
7. Маънавий-ахлоқий онг ва фаолиятбирлиги. Уш бутамойил маъ- 
навий-ахлоқий билимларни ўзлаштириш, бу борадаги фаоли- 
ятни ташкил этиш, ўқувчилар томонидан ўзлапггирилган наза- 
рий маънавий-ахлоқий билимларнинг амалиётдаги ижросини 
таъминлаш асосида билимларни мустаҳкамлаш ва чуқурлаш- 
тириб боришни англатади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

М аънавий-ахлоқий тарбияни таш кил этиш-бу фаол жараён 
ҳисобланади. Уш бу жараён нафақат ижобий ҳислатларни шакл- 
лантиришни, балки салбий сифатларини бартараф этишни, ҳар 
қандай ахлоқсиз хатти-ҳаракатларга қарши курашга ўқувчиларни 
ундашни ҳам кўзда тутади. Маънавий-ахлоқий тарбия жараёнида 
ўқувчи (тарбияланувчи) нинг ўз-ўзини тарбиялашни кучайтириш 
катта аҳамиятга эга.
М аънавий-ахлоқий тарбия жараёнида баркамол шахс тарбия- 
ланиб вояга етказилади.