Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

§ 2. Т а р б и я т а м о й и л л а р и
Тарбия тамойиллари деб, ёш авлодни тарбиялаш мақсадидан 
келиб чиқадиган ва комил инсонни тарбиялашнинг мазмуни ва 
йўналишига қўйиладиган энг муҳим талабларни белгилаб берув- 
чи асосий ғоя ва қоидалар йиғиндисига айтилади.
Тарбия тамойиллари ўқитувчи ва тарбияланувчиларга йўл- 
йўриқ кўрсатувчи қоидалар бўлиб, ёш авлодни тарбиялаш, барка- 
мол инсонни шакллантириш вазифаларига мувофиқ белгилана- 
ди, шунингдек, улар шахс тарбияси борасидаги илғор таълимот- 
лар ғояларига ҳамда педагогика фанида эришилган ютуқларга 
асосланади.
Тарбия тамойиллари тарбия жараёни қонуниятларини акс эт- 
тиради. Тарбиявий жараёнда илғор тамойилларга амал қилиниши 
тарбия самарасини таъминлайди. Тарбия тамойиллари қуйидаги- 
лардан иборат:
• Тарбиянинг мақсадга йўналтирилгаилиги ва ғоявийлиги;
• Тарбияда демократик ва инсонпарварлик ғояларининг устун- 
лиги;
• Тарбияда миллий, умумбашарий қадриятларнинг устунлиги;
• Тарбияда изчиллик ва тизимлилик;
• Тарбияни ижтимоий ҳаёт билан қўшиб олиб бориш;
• Тарбияни меҳнат билан боғлаш;
• Тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилиш;
• Тарбияда ўқувчининг ёш ва алоқида хусусиятларини ҳисоб- 
га олиш;
• Жамоа ва жамоа ёрдамида тарбиялаш;
• Тарбияда ўқувчи хулқидаги ижобий сифатларга таяниб, сал- 
бий томонларни йўқотиш;
Таобиянинг м ақсадга йуналтирилганлиги ва ғоявийлиги 
ўқитувчи ижтимоий тарбия мақсади ва вазифасини аниқ тасаввур 
этиши ва пухта англаб олиши зарур.
Ёш авлодни ю ксак ғоявийлик руҳида тарбиялаш -уларнинг 
онгига халқ, миллат, ю рт, жамият манфаатларидан юқорироқ 
манфаат бўлиши мумкин эмаслигини сингдириш , уларни ва-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

танга, халққа м уҳаббат руҳида ва садоқатли қилиб тарбиялаш
демакдир.
Бу соҳада мустақил республикамиз халқ таълими ходимлари- 
нинг асосий вазифаси эркин, ижодкор, мустақил фикрлаш қоби- 
лиятига эга, етук мутахассис комил шахсни тарбиялашдан ибо- 
ратдир.
Мактабда ва мактабдан ташқарида олиб бориладиган тарбия- 
вий ишларнинг барчаси ижтимоий тарбиянинг мақсадини рўёбга 
чиқаришга йўналтирилиши зарур.
Ўқитувчи (тарбиячи) лар жамоаси ва ҳар бир ўқитувчи-тар- 
биячи тарбиянинг мақсади ҳар томонлама камол топган мукам- 
мал инсон шахсини тарбиялашдан иборат бўлиши лозим. Ана 
шунда мазкур тамойил ўз вазифасини бажарган бўлади.
Тарбияда демократик ва инсонпарварлик ғоялаоининг 
vctvh
- 
лиги -та р б и я д а инсон шахсини ижтимоий қадрият деб тан олиш, 
ҳар бир бола, ўсмир ва ўспириннинг бетакрор ва ўзига хослигини 
ҳурматлаш, унинг ижтимоий хулқи ва эркинлигини ҳисобга олиш 
лозим. Тарбияни демократиялаш бу - тарбияни маъмурий эҳтиёж 
ва қизиқишлардан юқори қўйиш, тарбиячи ва тарбияланувчи ўрта- 
сидаги ўзаро ишонч, ҳамкорлик асосида педагогик муносабатлар 
моҳиятини ўзгартириш демакдир. Бу тарбия ишига жамоатчилик- 
ни жалб қилиш, унинг ривожланишига жамоат омилини киритиш 
демакдир. Ўқитувчи ўқувчига аввалгидек, тарбия объекти эмас, 
балки ўзи каби субъект деб қараши даркор. Яъни ўқувчини тенг 
ҳуқуқли ҳамкор, ҳамфикр деб қараш лозим.
Умуман, таълим ва тарбияни инсонпарварлаштиришнинг пе- 
дагогик диққат ҳамда эътибор марказида инсоннинг муҳим маса- 
ласи ва муддаоси, яъни болаларда инсон шахсига дунёдаги энг 
юқори, бебаҳо бойпик сифатидаги муносабатини шакллантириш- 
дек фаолият ётади.
Тарбияда миллий ва 
умуминсоний
кадриятпар 
у с т у н п и г и - х я п қ -
нинг кўп асрлик қадриятларини, улкан ва бой меросини чуқур 
билмасдан миллий ўзликни англаш, миллий ғурур туйғусини қарор 
топтириш мумкин эмас. Шу боис, халқ анъаналари урф-одатлари, 
маросимлари, халқ оғзаки ижоди, миллий ўйинлар ва уларда ифо- 
даланган ғояларни ўқувчилар онггига сингдириш, уларда ушбу 
ғояга нисбатан ҳурматни қарор топтириш лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Умумбашарият учун қадрли, ардоқли бўлган, инсоният ўтми- 
ши, бугуни ҳамда келажаги учун дахлдор қадр-қимматга эга бўлгаи 
аиъаналар, урф-одатлар ҳақида маълумотлар бериш, уларда меҳр- 
м уҳаббат туйғусини уйғотиш , уларни қўллаб-қувватлаш, эзгу 
ғоялар учун курашиш ҳиссини қарор топтириш тарбия жараёни- 
да амалга оширилиши лозим.
Тарбияда изчиллик ва тизимлилик - тарбияга яхлит тизимли 
ёндош иш педагогик ҳаракатнинг пировард натижасига йўналти- 
рилганлик даражасини белгилаб беради.
Бундай педагогик мақсад ва вазифалар, уларнинг мазмуни тар- 
биявий жараённинг барча қатнашувчил ари томонидан тан олини- 
ши шарт.
Тарбияда изчиллик жуда муҳимдир. Ўқувчиларга бирданига 
кўп талаб ва қоидаларни тақдим қилиш мумкин эмас. Ўқитувчи- 
лар ўқувчиларга бўлгаи муносабат жараёнида ўзаро бир-бирига 
зид ҳаракатда бўлмасликлари, ягона талаб қўйишлари лозим.
Тарбияни ижтимоий хаёт билан куш иболиб бооиш. Ёш авлод- 
нинг ўсиб улғайиши ва шахснинг шаклланишига ҳаёт, ижтимо- 
гий жамият таъсир этади.
Бу бир томондан бўлса, иккинчидан болаларни тарбиялашдан 
мақсад уни турмуш учун мустақил ҳаёт учун тайёрлашдир. Ш уи- 
да$ экаи, мактаб ва тарбия муассасаларида олиб бориладиган бўли- 
ши керак.
Тарбияни мехнат билан бдғдаб сишб борим. Меҳнатнинг тарбия- 
вий таъсири ғоят каттадир. М еҳнатда ипггирок этиш ва унумли меҳ- 
нат қилиш билаи шахс ўз қобилияти ва истеъдодини намоён қила- 
ди ва камолга етади. Меҳнат ёш авлоднинг тарбияси учун жуда катта 
воситадир. Ўқув меҳнати ва ижтимоий фойдали меҳнат ўқувчи 
шахсига ижобий таъсир этади, бу икки фаолият бирлиги болани 
фаоллаштиради, хулқ бирлигини таъминлайди, ташаббускор ва 
изланувчан қилади. Меҳнат болаларга сиёсий-маънавий тарбия бе- 
риш учун замин ҳозирлайди. Ш унинг учун оила ва мактабларда 
болаларни илк ёшидаи бошлаб меҳнатсеварлик руҳида, меҳнатга 
муҳаббат ва меҳнат кишиларига ҳурмат руҳида тарбиялашга ало- 
ҳида эътибор берилади. М актабда ўқишнинг ўзи ҳам меҳнатдир. 
Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларнинг аксарияти 
ҳам меҳнат тарбияси билан мустаҳкам боғланган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилиш - ўқувчиларни ижти- 
моий тарбиялашнинг муҳим тамойилларидан бнри уларнннг шах- 
сини ҳурмат қилишдир. Бу тамойил инсонпарварлик муносабати- 
дан келиб чиқади.
Ўқувчи шахсини ҳурмат қилиш, уларга меҳр-муҳаббат кўрса- 
тнш ва уларга ишониш шарт. Т ажрибаларнинг кўрсатишига, қаерн 
даки ўқувчиларга ҳурмат, муҳаббат, ишонч бўлсагина шу ерда 
тарбиянинг таъсири самарали бўлади. Болаларга ҳурмат ва му- 
ҳаббат улар кучига куч қўшади ўқитувчига нисбатан ҳурматнн 
уйғотади.
Тарбияда 
укувчининг
ёш ва алоҳида хусусиятларини хисобга 
олиш - тарбиянинг мазмуни, шакл ва методлари болаларнинг ёши 
ва савиясига қараб турли синфларда турлича бўлади. Болалар мак- 
табда ривожланишининг турли даврларини болалик, ўсмирлик ва 
ўспиринлик босқичларини босиб ўтадилар. Шу даврлар ичида 
боланинг ахлоқий турғунлиги ривожланади, хулқи ва онги ўрта- 
сидаги уйғунлик вужудга келади. Тарбия беришда ҳар бир ўқув- 
чининг шахсий хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш катга аҳамият- 
га эга. Болаларнинг жисмоний ва маънавий ўсишида бир қадар 
умумийлик бор, бироқ болаларнинг тавсиф-хислатлари, қобили- 
ят ва майллари, қизиқишлари, ироцавий сифатлари ҳар хил бўла- 
ди. Бу фарқлар уларнинг хулқида, ўқиши ва меҳнатида акс этади. 
Бир ўқувчига нисбатан фойдали методни бошқа ўқувчига нисба- 
тан қўллаганда натижасиз бўлиб, чиқиши мумкин. Ш унинг учун 
ҳар бир ўқувчи хусусиятини ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Жамоада ва жамоа ёрдамида тарбиялаш • тарбия жараёни ўқув- 
чиларнинг жамоа бўлиб бирлашишлари, уларда манфаатдорлик 
бирлиги, ўзаро ёрдам туйғусини ўстиришга хизмат қилиши ло- 
зим. Туйғу таш кил этилган жамоа аъзоларининг қобилият ва ис- 
теъдодини ривожлантириш учун кенг йўл очади. Жамоада бола 
ҳар томонлама ривожланиши учун кенг имкониятга эга бўлади. 
Ўқувчилар аҳил жамоа бўлиб уюшганларидагина тарбиявий иш- 
ларни амалга ошириш анча енгил ва муваффақиятли бўлади. Яхши 
уюшган жамоада жамоа фикри катта тарбиявий кучга эга бўлади, 
ҳар бир шахсга таъсир этади. Ўз манфаатини жамият манфаати 
билан қўшиб олиб бориш, ўзаро ёрдам каби фазилатлар, аввало, 
жамоада шаклланадн. Ўқитувчи ҳамма вақт ўқувчилар жамоаси-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

га таянмоғи, уларни жамоа бўлиб турли ишларни бажаришга одат- 
лантириб, жамоада яшаш ва ишлашга ўргатиб бориши лозим.
Тарбияда ўқувчи хулқидаги ижобий сифатларга таяииб, сал- 
бий хислатларини йўқотиб боришга эътибор қаратиш лозим. Ма- 
ҳоратли педагоглар ўз ўқувчиларининг шахсий фазилатларини 
яхши биладилар. Тарбия мақсадини амалга ошириш учун бола 
хулқидаги ижобий сифатларга суяниб иш кўрадилар. Боладаги 
ижобий сифатларга таяниш унинг салбий сифатларини йўқотиш, 
ёмон одатлардан қайтаришнинг энг яхш и воситасидир. Тарбия 
муваффақияти мазкур масаланинг тўғри ҳал этилишига кўп жи- 
ҳатдан боғлиқ.
Тарбия жараёнини ташкил этишда ўқитувчи (тарбиячи) томо- 
нидан қўлланиладиган методлар ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.