Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

РЕАКТОЛОГИК ПСИХОЛОГИЯ
Корниловчи психологлар группасининг ишлари фақат эм­пирик ва субъектив психологияни танқид қилиш билангина чекланиб қолмади. Танқид жараёнида янги психология систсмасини тузиш бўйича ҳам ишлар олиб борилди. Бу психологларнинг айтишича, янги психология системаси марксистик фан бўлиши керак.
Лекин бу фақат ният эди, холос. Аслида эса Корнилов психология предметини тушунишнинг ўзида бихевиористлар ва рефлексологлар берган таърифга асосланган эди.
Корнилов таълимоти нуқтаи назарича, психологиянинг предмети инсон ҳулқини тўла-тўкис холича, яъни унинг қилиқлари ва ҳатти-ҳаракатларини ўрганишдир. Муайян муҳитдаги организмнинг реакциялари ҳулқнииг алоҳида элементлари деб ҳисобланди.
Ҳулқнинг элементлари бўлган реакциялар ҳақидаги таълимот Корнилов мактаби психологиясида марказий ўринни эгалларди. «Биз психологияда нимани ўрганмайлик,– деб ёзган эди Корнилов,– туб аслида реакцияни ўрганамиз чунки реакция ҳулқимизнинг барча энг мураккаб, юксак ва нозик шаклларидан иборатдир. Янги психология битта методни, бу ҳам бўлса реактологик методни билади». Лекин ҳулқ ва реакция тушунчаси Корниловда, бихевио­ристлар ва рефлексологларга қараганда, бошқача тушунтирилади, жумладан ҳулқ ва реакция тушунчаларининг мазмунига нерв-физиологик ва мушак ҳаракатларидан ташқари, яна психик момент, онг моменти ҳам киритилган эди. Лекин Корнилов психика ва онгни реакцияда иштирок этадиган ва унинг организмнинг ташқи муҳитга нисбатан жавоб ҳаракати билан биргаликда рўй берадиган пассив бир нарса дебгина тушунди. Психик момент эса фақат инсон кечирмаларидаги реакцияларнинг субъектив ифодаси деб тушунилди, холос.
Корнилов реакция тушунчасига психик, онгли моментларни киритар экан, бунинг билан у гўёки субъектив эмпирик психологиянинг бир томонламалигини бартараф қилмоқчи бўлади. Корниловнинг фикрича, психологияни шундай тушунилса, «инсон ҳулқидаги объектив ва субъектив ҳодисаларнинг органик синтези» келиб чиқади.
1926 йили профессор Корнилов ўз психик назариясининг намунаси сифатида «Психология дарслигини чиқарди. Кейинги йилларда бу дарслик (1931 йилгача) майда ўзгартиришлар билан бир неча марта нашр қилинди.
Аслида бу «психология дарслиги»да психологияга доир ҳеч нарса йўқ эди. Психика ҳақидаги масала фақатгина бош қисмида, у ҳам бўлса реакциянинг таркибий моменти сифати­да эслатилиб ўтилар эди. Психология ҳулқ ҳақидаги фан си­фатида талқин қилинар эди. Ҳулқ организм реакцияларининг йиғиндиси деб тушунилар эди. Бутун психология системаси туғма ва ҳосил қилинган, оддий ва мураккаб реакцияларни баён қилишдан иборат қилиб қўйилган эди, аслида эса бу дарсликда бихевиористик ва рефлексологлар таълимоти қисқача баён қилинган эди, холос (шунинг учун ҳам бу дарслик кейинчалик «реактология дарслиги» деб аталган эди).
Шу нарсани таъкидлаш керакки, ўша вақтларда, бихевиористлар ва рефлексологларнинг сиқуви остида психологияни ҳулқ ҳақидаги фандир деб таърифлаш кенг тарқалган эди.
Агар 1923 ва 1924-йиллардаги съездлар психоневрология фанлари соҳасидаги съездлар деб аталган бўлса, 1930 йилдаги психология съезди эса, инсон ҳулқини ўрганиш масалаларига бағишланган съезд эди.