Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

XIX АСР РУС ФАНИДА ПСИХИКАНИ МАТЕРИАЛИСТИК ТУШУНИШ
Рус революция демократиясининг вакиллари Белинский, Герцен, Чернишевский ва Добролюбовлар идеализмни, хусусан идеалистик психологияни танқид қилишда бошқа йўлдан бордилар. Бу мутаффаккирлар ўзларининг текшириш ва мулоҳазаларида механистик материалистларнинг фалсафий тамойилларига эмас, балки Ломоносов ва Радишчевларнинг принципларига таяндилар.
Революцион-демократлар материалист эдилар, улар идеализм ва вульгар механик материализмга қарши курашдилар. Улар моддий-физиологик ва психик ҳодисаларнииг ўзаро муносабати ҳақидаги таълимотда психофизик бирлик тамойилларида турдилар.
В. Г. Белинский (1811 – 1848 й.) борлиқнинг, дунёнинг негизи материядир, онг материянинг маҳсули, шу жумладан миянинг хусусиятидир, деб ҳисоблади, «Энг мавҳум ақлий тасаввурлар,– дейди, В.Г.Белинский,–мия органларининг натижасидан бошқа ҳеч нарса эмасдир».
Ҳамма ақлий функциялар миядаги физиологик жараёнлар асосида рўй беради. Психик ҳодисаларни миядан ташқари деб қараш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам, Белинскийнинг айтишича, анатомиядан беҳабар физиология қанчалик асоссиз бўлса, физологияга таянмаган психология ҳам шунчалик асоссиздир».
Белинский онг материянииг маҳсулидир деб гапирар экан, онг мазмунининг ривожланиши биологик асосга, мияга эмас, балки ижтимоий шароитларга боғлиқдир, деб таъкидлайди. У шундай деб ёзган: «Инсонни табиат яратади, лекин жамият уни ўстиради ва таълим беради»
А. В. Герцен (1812–1870 й.) механистик материализмга қарши чиқиб, онг реал мавжуддир деб таъкидлади, онгни материядан, инсон организмидан ажратиб қўйган идеалистларни қаттиқ танқид қилди. Психика – бу материянинг маҳсули:– у миянинг хоссасидир, бинобарин, уни миядан ажратиб бўлмайди. Онгни табиатдан, танадан ташқаридаги мустақил субстанция деб тасаввур қилиш мумкин эмас.
«Онг,– деб ёзган эди А. И. Герцен,– табиат учун бутунлай ёт нарса эмас, балки табиат тараққиётининг юксак даражасидир». Онгни унинг моддий асоси бўлган миядан ажратиб бўлмайди. Юксак қобилиятлар органи бўлган мияни ўз фаолиятини бажариш борасида олиб қаралганда, тўғридан-тўғри маънавий томоннинг физик томонга муносабатини ўрганишда демакки, психологияга – олиб келади»,– деб ёзади у.
Шу билан бирга Герцен, механистик материалистларга қарама-қарши ўлароқ, онгни миянинг пассив хоссаси эмас, воқеликнинг кўзгудаги сингари оддий акси эмас, балки у онгни ўз табиатига кўра активдир деб тушунади.
Онг ва унинг барча қобилиятлари шахсни ҳар томонлама ва гармоник ўстириш вазифасидан иборат бўлган таълим ва тарбиянинг таъсири билан ривожланади.
Герцен диалектик материализмга чинакам ёндошди.